:: استان کردستان ::.
کردستان
کردستان، یا سرزمین کردها، منطقه‌ای استراتژیک در قلب جغرافیایی خاورمیانه است. امروزه این منطقه مناطق مهمی از ترکیه، ایران، عراق و سوریه را در بر می‌گیرد. کردستان را اغلب دانشوران منطقهٔ با اکثریت قومی کرد تعریف می‌کنند. همزمان با روی کار آمدن ترکمن‌های سلجوقی (۵۱۱ ق.) و پادشاهی سلطان سنجر برای اولین بار ایالتی به نام کردستان در محدوده ایالت جبال (کوهستان) ایران تأسیس گردید.در ۱۵۱۴ م کردستان بین ایران و عثمانی تقسیم شد. چهار قرن بعدتر، فرانسه و بریتانیا مرزهای سیاسی را با تقسیم کردستان عثمانی به سه بخش دوباره تغییر دادند. این منطقه حدوداً ۱۹۰،۰۰۰ مایل مربع مساحت دارد و ترکیب آن بدین شکل است: ترکیه (۴۳ درصد)، ایران (۳۱ درصد)، عراق (۱۸ درصد)، سوریه (۶ درصد)، اتحاد شوروی سابق (۲ درصد).
جغرافیای طبیعی استان کردستان
استان کردستان با وسعتی برابر با ۲۸۲۳۵ کیلومتر مربع در نوار کوهستانی غرب ایران واقع شده است. این استان 1/7 درصد مساحت کشور را در بر می گیرد و از این نظر، شانزدهمین استان کشور است. استان ما بین مدارهای ۳۴ درجه و ۴۵ دقیقه تا ۳۶ درجه و ۲۸ دقیقهٔ عرض شمالی و بین نصف النهارهای ۴۵ درجه و ۳۴ دقیقه تا ۴۸ درجه و ۱۴ دقیقهٔ طول شرقی قرار دارد. این موقعیت بر روی آب و هوا، نوع پوشش گیاهی، فعالیت های انسانی، راه های ارتباطی و.... استان اثر گذاشته است.
ناهمواری های استان
کردستان سرزمینی کوهستانی و ناهموار است. این ناهمواری ها در نتیجهٔ حرکات کوهزایی اواخر دورهٔ ترشیاری به وجود آمده و به صورت قطعی تثبیت شده و سپس در طول دورهٔ کواترنر تحت تأثیر عوامل فرسایش به صورت کنونی در آمده است. ناهمواری های استان کردستان یا به صورت کوهستان (گاه با دامنهٔ پرشیب و دره های تنگ و عمیق و گاه با دامنه های ملایم و یکنواخت) یا در برخی نقاط دیگر به صورت سرزمین های کم و بیش هموار دیده می شود. بنابراین ناهمواری های استان را « سرزمین های مرتفع » و « دشت ها » تشکیل می دهند.
الف) سرزمین های مرتفع (کوهستانی)
با در نظر گرفتن شکل ظاهری، نحوهٔ پیدایش، جهت ناهمواری و جنس طبقات، این سرزمین ها را می توان به دو بخش « غربی » و « شرقی » تقسیم کرد. در جنوب استان، درهٔ رودخانهٔ قشلاق با امتداد شمالی جنوبی، این دو بخش را از هم جدا می کند، در حالی که در شمال استان، خط تقسیم آب حوضه های آبخیز رودخانه های قزل اوزن و زرینه رود در ارتفاعات « هه وه تو »، محل جدایی این دو بخش از یکدیگر است.
۱ ناهمواری های بخش غربی: این بخش از ناهمواری های استان، از غرب رودخانهٔ قشلاق تا نوار مرزی عراق و از جنوب کامیاران تا شمال سقز و بانه را در برمی گیرد. قسمت اعظم این ناهمواری ها را ارتفاعات تشکیل می دهند که نیمه جنوبی آن جزء رشته کوه های زاگرس به شمار می روند. جنس ناهمواری های بخش غربی، اغلب رسوبی، به ویژه از نوع آهک است. ارتفاعات این بخش را از یک سو کوه های گنبدی شکل و فرسایش یافته و از سوی دیگر رشته کوه های ممتد و موازی با دامنه های پرشیب تشکیل می دهند.
کو ههای فرسایش یافته:
در بخش غربی استان کردستان به دلیل بارش فراوان، کوه ها اغلب تحت تأثیر
فرسایش به وسیلهٔ آب های روان، به صورت گنبدی شکل با دامنه های ملایم و
یکنواخت و دره های باز درآمده اند که مهم ترین آن ها عبارت اند از: چل چه
مه، پیازه، آبیدر، آربابا، عه والان و کوره میانه.
چل چه مه وسیع ترین تودهٔ کوهستانی و مهم ترین کانون آبگیر استان است. خط الرأس آن، حوضه های آبخیز دریاچهٔ ارومیه، دریای خزر و خلیج فارس را از هم جدا می کند. رودخانه های پرآبی مانند زرینه رود، قزل اوزن و برخی سرشاخه های سیروان از ارتفاعات این کوهستان سرچشمه می گیرند.
رشته کو ههای ممتد: در بخش غربی ناهمواری های استان علاوه بر کوه های فرسایش یافته و گنبدی شکل، چند رشته کوه ممتد و موازی با جهت شمال غربی جنوب شرقی در امتداد گسل اصلی و جوان زاگرس گسترش پیدا کرده اند. مهم ترین این رشته کوه ها عبارت اند از شاهو، کوسالان و هه ورامان که در جنوب غربی استان واقع شده اند. شاهو مرتفع ترین و طولانی ترین رشته کوه استان کردستان است.این رشته کوه با ۶۵ کیلومتر طول از جنوب غربی کامیاران تا شمال غربی پاوه (دره هه جیج) امتداد دارد. خط الرأس این رشته کوه، مرز استان های کردستان و کرمانشاه را تشکیل می دهد. ارتفاعات باشکوه شاهو از قسمت های مختلفی تشکیل شده که هر قسمت آن در تابستان، محل ییلاقی (هه وار) یکی از روستاهای حومهٔ آن است که مهم ترین آن ها عبارت اند از: هانیه، دشتی، شه لیوان، هوار تخت و....
- شاهو دارای ده ها قلهٔ بیش از ۳۰۰۰ متر است که بلندترین قلهٔ آن با ارتفاع ۳۳۹۰ متر، پیرخضر (پیرخدر) نام دارد. هم چنین شاهو دارای دامنه های پرشیب، صخره ای و صعب العبور است. در اثر اختلاف جنس کوه ها و قابلیت انحلال آن (در بعضی قسمت ها) و نیز ریزش های جوی فراوان در منطقه، پدیده های مورفولوژیکی و اشکال کارستی متعددی در کوه های این منطقه بوجود آمده است که مهم ترین آن ها عبارت اند از: سراب ها، غارها و دره های تنگ و عمیق. بنابراین از یک سو آب های روان، بریدگی ها و دره های عمیقی در این کوه ها ایجاد کرده است که در نتیجهٔ آن در بعضی جاها، دامنه ها با شیب نزدیک به ۹۰ درجه به دره ها ختم می شود و از سوی دیگر، آب های نفوذی (آب باران و آب حاصل از ذوب برف ها) موجب شده است تا چشمه های سراب (سراب پالنگان، بل، دیوه زناو) و غارها (غار شمیران در نزدیکی روستای دله مرز) به وجود آید.
٢ ناهمواری های بخش شرقی: این بخش از ناهمواری های استان از جنوب شرقی قروه تا شمال بیجار و قسمت هایی از دیواندره و شرق سنندج را دربرمی گیرد. از ویژگی های این ناحیه، وجود یک حصار کوهستانی متشکل از سنگ های دگرگونی و رسوبی است که دشت های مرتفع نسبتاً هموار و تپه ماهوری منطقه را احاطه کرده است؛ ضمن این که در سطح این دشت ها، ارتفاعات منفرد و پراکنده نیز ظاهر شده اند. بیشتر سنگ های این بخش، از نوع دگرگونی است اما در اطراف قروه کوه های آتشفشانی و توده های نفوذی نیز به چشم می خورد. مهم ترین ارتفاعات این بخش عبارت اند از: به گر و پریشان، پنجه علی، شیدا، شاه نشین و سیاه منصور. کوه به گر با ارتفاع ۳۲۶۲ متر از سطح دریا، مرتفع ترین کوه بخش شرقی استان و یکی از کانون های آبگیر منطقه است که خط الرأس آن، دو حوضهٔ آبخیز گاوه رود و قزل اوزن را از هم جدا می کند. علاوه بر آن از نظر زیستگاه جانوری نیز یکی از مناطق مهم استان به شمار می رود.
ب) دشت های استان
دشت
های استان کردستان با چشم اندازهای طبیعی و انسانی، مناظر دلپذیری از
طبیعت زیبا را به نمایش می گذارند. مهم ترین دشت های استان کردستان در بخش
شرقی گسترش پیدا کرده اند و در بخش غربی استان تنها دشت مریوان از وسعت چشم
گیری برخوردار است. دشت های مهم استان عبارت اند از:
۱ دشت های بخش شرقی: مهم ترین دشت های این بخش عبارت اند از دشت های گروس، دهگلان، قروه و چاردولی که مساحتی حدود ۲۰۰۰۰۰ هکتار دارند. ویژگی غالب این دشت ها، ارتفاع زیاد آن ها است. دشت « هه وه تو » با ارتفاع ۲۲۰۰ متر از سطح دریا، مرتفع ترین دشت استان است که در شمال دیواندره قرار دارد. در دشت های این بخش، جنس رسوبات به همراه فرسایش توسط آب های روان منظرهٔ تپه ماهوری یکنواختی به وجود آورده است. شکل تپه ماهوری با پوششی از خاک های نرم، وسعت دشت های پایکوهی، آب و هوای معتدل و بارندگی های مناسب از یک سو، و خلاقیت و پشتکار ساکنان منطقه از سوی دیگر ؛ شرایط مساعدی برای توسعهٔ فعالیت های کشاورزی و دامداری فراهم کرده است و امکان بهره برداری از زمین را در شهرستان های قروه، بیجار، دهگلان و دیواندره به حداکثر رسانیده است. در این دشت ها، غلبه با محصولاتی مانند گندم و جو است و در سال های اخیر، اقتصاد روستایی منطقه به سمت کشت های سودآور مانند سیب زمینی، صیفی جات، حبوبات و نباتات علوفه ای (مانند یونجه) که از کیفیت بسیار مناسبی برخوردارند، سوق داده شده است.
٢ دشت های بخش غربی: در بخش
غربی استان، دشت مریوان از موقعیت ممتازی برخوردار است. این دشت، حدود
۱۱۰۰۰ هکتار مساحت دارد و اطراف آن را کوه های پوشیده از جنگل های بلوط در
برگرفته است. نیمهٔ جنوبی دشت مریوان از مخروط افکنه های بزرگ و کوچک تشکیل
شده است که با توجه به حاصل خیزی آن، ۲۲۰۰ هکتار از زمین های این دشت تحت
پوشش شبکهٔ آبیاری و زه کشی قرار گرفته است. زه کش اصلی این طرح « چم
زریبار » است که در میانهٔ دشت جریان دارد. محصولات عمدهٔ کشاورزی دشت
مریوان عبارت اند از: گندم، حبوبات، توتون و صیفی جات.
آب و هوای استان کردستان
آب و هوای استان کردستان بیشتر متأثر از ارتفاع و جهت کوه های زاگرس، هم چنین توده هوای مرطوب مدیترانه ای است. جریان های آب و هوایی متأثر از اقیانوس اطلس و دریای مدیترانه که عامل عمدهٔ بارش در کشور است، در عبور از کردستان و برخورد با ارتفاعات زاگرس، بخش قابل توجهی از رطوبت خود را به شکل باران و برف از دست می دهد.
آب و هوای کردستان از نوع مدیترانه ای است که با توجه به نقش عوامل محلی، می توان آن را به دو نوع فرعی تقسیم کرد:
الف) نواحی کوهستانی و دشت های مرتفع با زمستان های بسیار سرد و تابستان های معتدل
ب) دره ها و نواحی پست با زمستان های معتدل و تابستان های گرم و خشک
پراکندگی جغرافیایی دما و بارش در سطح استان
با
توجه به نقش عوامل مؤثر بر آب و هوای استان، میانگین سالانهٔ دما، حدود ۱۳
درجهٔ سانتی گراد است و در ارتفاعات تا ۸ درجهٔ سانتی گراد کاهش پیدا می
کند. میانگین بارندگی سالانهٔ استان نیز حدود ۵۰۰ میلی متر است که در
ارتفاعات غرب و شمال غربی منطقه به بیش از ۸۰۰ میلی متر می رسد. مریوان
پرباران ترین شهر استان است که میانگین بارش دراز مدت آن برای یک دورهٔ ۴۶
ساله منتهی به سال ۱۳۸۷ به میزان 887/4 میلی متر بوده است، در حالی که در
نواحی شرقی استان، میزان بارندگی سالانه حدود ۳۰ میلی متر است.
منابع طبیعی استان
١ وضعیت آب های استان
استان
کردستان با میانگین بارندگی سالانه حدود ۵۰۰ میلی متر از استان های پربارش
و یکی از مهم ترین قلمروهای تولید آب کشور ماست. وضعیت ناهمواری های استان
موجب شده است تا بخش اعظم آن (قریب ۵۵ درصد) به روان آب سطحی تبدیل شود که
قسمت عمدهٔ روان آب ها نیز یا به استان های دیگر سرازیر می شود و یا از
طریق رودخانه های مرزی از کشور خارج می گردد. ۴۵ درصد آب ها نیز به داخل
زمین نفوذ می کند یا تبخیر می شود.
آب های استان کردستان را می توان به دو بخش (آب های سطحی و آب های زیرزمینی) تقسیم کرد:
الف) آب های سطحی
این بخش، قسمت اعظم آب های استان را در برمی گیرد و شامل رودها و دریاچه هاست.
رودها:
با توجه به استقرار کانون های آب گیر دائمی در این استان، بخش عمدهٔ آب ها
را رودخانه ها تشکیل می دهد. رودهایمتعددی مانند زرینه رود، سیمینه رود،
سفید رود، زاب کوچک، سیروان ورازآور (یکی از سرشاخه های کرخه) از این استان
سرچشمه می گیرند و در سه حوضهٔ آبریز دریای خزر، خلیج فارس و دریاچهٔ
ارومیه جریان می یابند. قلمرو حوضه های آبریز قزل اوزن، سیروان و زرینه رود
با توجه به گستردگی در سطح استان، بیشترین سهم را در تشکیل ذخایر آبی ناشی
از بارندگی دارند.
سدها و دریاچه ها: کردستان به عنوان یکی از استان های پرآب، توان زیادی در تأمین آب کشور دارد؛ از این رو در سال های اخیر به سدسازی در این استان توجه زیادی شده است. البته سدهای در حال بهره برداری استان تا به حال فقط نقش تأمین آب برخی شهرهای کردستان و آب شرب و کشاورزی استان های مجاور را داشته اند و به کاربردهای دیگر سدها مانند تولید برق، پرورش آبزیان، ایجاد تأسیسات گردشگری و… کمتر توجه شده است.
۱سد قشلاق: سد مخزنی قشلاق از نوع خاکی سنگی با هستهٔ رسی و به ارتفاع ۸۰ متر بر روی رودخانهٔ قشلاق سنندج تأسیس شده و در سال ۱۳۵۸ مورد بهره برداری قرار گرفته است. این سد برای تأمین آب آشامیدنی دراز مدت شهر سنندج، همچنین آب مورد نیاز سه هزار هکتار از اراضی کشاورزی پایاب سد احداث شده است. در حال حاضر، سالانه ۲۰ میلیون متر مکعب آب این سد برای شرب و ۲۲ میلیون متر مکعب آن برای آبیاری اراضی کشاورزی به مصرف می رسد. سالانه بخشی از آب تنظیمی این سد، بدون استفاده از استان خارج و وارد کشور عراق می شود.
۲ سد گاوشان: این سد از نوع سنگ ریزه ای با هستهٔ رسی است که بر روی رودخانهٔ گاوه رود (یکی از شاخه های سیروان) تأسیس شده است. این سد سالانه از خروج حجم قابل توجهی آب از کشور جلوگیری می کند. سد گاوشان دارای تونل انتقال آب به طول بیش از ۲۰ کیلومتر است که هدف از ساختن آن، انتقال آب سد به دشت های کامیاران و کرمانشاه (بیله وار و میان دربند)و تأمین بخشی از آب آشامیدنی شهر کرمانشاه است.
۳ سد شهید کاظمی: این سد مخزنی بر روی زرینه رود احداث شده و با وجود این که محل سد و دریاچهٔ آن در محدودهٔ استان کردستان قرار دارد ولی از آب آن بیشتر در استان های آذربایجان غربی و شرقی استفاده می شود. این سد، آب مورد نیاز ۸۰ هزار هکتار از اراضی آذربایجان غربی را تأمین می کند. یک خط انتقال آب نیز (به طول ۱۸۵ کیلومتر) از این سد برای تأمین آب مصرفی شهر تبریز به بهره برداری رسیده است که در مسیر انتقال، آب مورد نیاز دیگر شهرهای آذربایجان شرقی را نیز تأمین می کند. گفتنی است که آب آشامیدنی شهر سقز نیز به میزان ۲۰ میلیون مترمکعب در سال از این سد تأمین می شود.
علاوه بر سدهایی که از آن ها بهره برداری می شود، سدهای متعدد دیگری در حال تأسیس اند که مهم ترین آن ها عبارت اند از: زیویه، سیازاخ، چراغ ویس، سورهال، گاران، سورکه ول (آزاد)، ژاوه، تروال و... .
4 دریاچۀ زریبار: این دریاچه مهم ترین تالاب طبیعی استان کردستان و یکی از بزرگترین دریاچه های آب شیرین ایران به شمار می رود. دریاچهٔ زریبار از نوع دریاچه های تکتونیکی (زمین ساختی) است که در سه کیلومتری غرب شهر مریوان واقع شده است. امتداد عمومی دریاچه، شمالی جنوبی بوده، طول متوسط آن در این امتداد 6/5 کیلومتر است که در موقع پر آبی به ۸ کیلومتر می رسد. حداکثر عمق آن نیز 10/5 متر است، مساحت متوسط دریاچهٔ زریبار ۱۵ کیلومتر مربع است که در فصل بهار به دلیل بارندگی و ذوب برف ها تقریباً به حدود ۲۴ کیلومتر مربع می رسد. آب دریاچهٔ زریبار که از جوشش چشمه های کف آن تأمین می شود، بیشتر برای کشاورزی و پرورش ماهی استفاده م ی شود. علاوه بر آن، این دریاچه از نظر حفظ زندگی جانوری و فعالیت های گردشگری نیز اهمیت فراوانی دارد.
ب) آب های زیرزمینی
استان
کردستان دارای منابع غنی آب زیرزمینی است. عواملی از قبیل کوهستانی بودن
منطقه و برخورداری از بارش فراوان، تشکیلات آهکی قابل نفوذ، گسترش دشت های
آبرفتی و همچنین وجود طبقات غیر قابل نفوذ زیرین، باعث فراوانی آب های
زیرزمینی در این استان شده است. مهم ترین منابع آب زیرزمینی موجود در استان
کردستان در دشت های آبرفتی قروه، دهگلان، مریوان، بیجار و کامیاران قرار
دارد. منابع آب های زیرزمینی استان کردستان بخشی از نیازهای مصرفی آب
آشامیدنی و کشاورزی منطقه را تأمین می کند. علاوه بر آبهای زیرزمینی موجود
در لایه های آبدار دشت های آبرفتی، در غرب استان نیز تشکیلات آهکی، نفوذ آب
را به داخل زمین آسان کرده و شرایط زمین شناسی مناسب، سبب شکل گیری لایه
های آبدار شده که این لایه ها منشأ چشمه های دائمی و سراب ها می باشند.
توان آب استان در مقایسه با کل کشور: کردستان
یکی از استان های مرطوب کشور است و از نظر منابع آب (با حجم ذخایر آبی حدود
۱۴ میلیارد متر مکعب که ۷ درصد کل آب های کشور را تشکیل می دهد)، نسبت به
اکثر استان های ایران وضعیت مناسب و مطلوب و نسبت به بعضی از استان ها
مانند گیلان و مازندران وضعیت متوسط دارد.
۲ وضعیت خاک های استان
حدود ۷۰ درصد از وسعت استان را کوه ها و تپه ها تشکیل
داده است و قریب 14/5 درصد از اراضی نیز شامل فلات ها و تراس های فوقانی
است.در واقع کوه ها و ارتفاعات بخش مهمی از استان را شامل می شود و بخش
عمده ای از این کوه ها دارای پوششی از خاک عمیق تا نیمه عمیق است که گیاهان
استپی آن را پوشانده است و بیشتر کوه های غرب استان (شهرستان های بانه و
مریوان) پوشیده از جنگل های بلوط است. خاک های استان کردستان جوان بوده و
مراحل تکامل خود را به طور کامل سپری نکرده است و چون اکثر این خاک ها در
تپه ماهورها پدید آمده اند، زه کشی خوبی دارند و خطری از نظر شوری و
قلیاییت آن ها را تهدید نمی کند. به طور کلی خاک های استان کردستان به لحاظ
وضعیت ناهمواری در دو منطقهٔ شرق و غرب گسترش یافته اند. خاک های شرق
استان عمدتاً عمیق اند و برروی دشت ها و فلات ها قرار دارند و در این دشت
ها به سبب وجود سفره های آب
زیرزمینی غنی و استحصال آب این مناطق از
طریق چاه های عمیق و نیمه عمیق، محل عمدهٔ کشت محصولات زراعی آبی اند و به
همین دلیل یکی از قطب های کشاورزی استان محسوب می شوند. خاک های غرب استان
(به غیر از دشت مریوان که عمیق است) از عمق کمتری برخوردارند و بر روی زمین
های شیبدار، تپه ماهور و کوهستانی قرارگرفته اند اما به سبب وجود بارش
بسیار مناسب، جریانات سطحی و سر منشأ آبخیزهای مهم کشور، توان بالایی برای
تولید محصولات کشاورزی نظیر انواع میوه و غلات دارند.
٣ وضعیت پوشش گیاهی استان
پوشش
گیاهی تابع عواملی چون آب، خاک و شرایط آب و هوایی است. بارش عمده ترین
عامل متغیر در تعیین نوع پوشش گیاهی استان کردستان است. اشکال ناهمواری ها و
تغییرات بارندگی سبب شکل گیری انواع پوشش گیاهی در استان کردستان شده است
که این تغییرات از غرب به شرق نمود بیشتری دارد. به طوری که در محدودهٔ
شهرستان های بانه، مریوان و سروآباد، مراتع خوب و جنگل های انبوه بلوط دیده
می شود. این در حالی است که با کاهش بارندگی و پایین آمدن درصد رطوبت به
سمت شرق، ابتدا جنگل های بلوط کاهش پیدا کرده و به تدریج جای خود را به
انواع پوشش بوته ای مانند زالزالک، بادام کوهی، گون و… داده است و در نیمهٔ
شرقی استان پوشش گیاهی عمدتاً به مراتعی با وضعیت فقیر یا خیلی فقیر محدود
می شود. پوشش گیاهی علاوه بر حفاظت از خاک، سبب کند شدن حرکت روان آب های
ناشی از بارندگی شده و عامل عمده در کنترل سیلاب بوده است؛ همچنین امکان
نفوذ تدریجی آب را به سفره های آب زیر زمینی فراهم کرده است. پوشش گیاهی
استان را می توان در دو بخش « جنگل ها »و « مراتع » بررسی کرد:
جنگل ها
جنگل
های استان کردستان، بخش عظیمی از جنگل های بلوط غرب کشور را تشکیل می دهند
که در حوضهٔ آبریز رودخانه های سیروان و زاب در شهرستان های بانه، مریوان،
سروآباد، کامیاران و بخشی از سنندج گسترش پیدا کرده است. مساحت رویشگاه
های جنگلی استان بالغ بر ۵۰۰۰۰۰ هکتار است که به علت تخریب و دست کاری
انسان هم اکنون به ۳۲۰۰۰۰ هکتار جنگل طبیعی و ۲۵۰۰ هکتار جنگل دست کاشت
تقلیل یافته است که معادل 2/5 درصد از جنگل های کشور است. این جنگل ها حدود
۱۲ درصد سطح استان را تشکیل می دهد. سهم سرانهٔ جنگل در حال حاضر در کشور
0/2 هکتار ( ۲۰۰۰ متر مربع) است که این مقدار در استان کردستان 0/23 هکتار (
۲۳۰۰ مترمربع) می باشد. از نظر قدمت بر اساس بررسی های دیرینه شناسی، این
جنگل ها حدود ۱۵ هزار سال قدمت دارند که مهم ترین و اصلی ترین جامعهٔ جنگلی
استان کردستان به شمار می روند. مهم ترین گونه های جنگلی استان عبارت اند
از: بلوط ایرانی، وی ول، دارمازو، گلابی وحشی، زالزالک، انواع گونه های
بادام، بنه و… .
مراتع
مساحت
مراتع استان کردستان بالغ بر ۱۴۰۰۰۰۰ هکتار است که ۵۰ درصد سطح استان را
دربرمی گیرد و حدود 1/7 درصد سطح مراتع کشور را شامل می شود. بخش عمدهٔ این
مراتع به ویژه در نیمهٔ غربی استان جزء مراتع ییلاقی است که مناطق تحت
پوشش آن عبارت اند از: بیشتر نقاط شهرستان های بانه و مریوان، بخش هایی از
سروآباد (هه ورامان ،کوسالان ، کوره میانه و…) ، دیواندره (سارال)،
کامیاران (عه والان و شاهو) و سرشیو و خورخوره (سقز). پوشش گیاهی عمدهٔ این
مراتع را گیاهانی از تیرهٔ چتریان (که ما، لو، جاشیر)، گندمیان، جو
وحشی،گَوَن ها، اسپند و سایر گونه های علفی و خاردار (خارزرد، کنگر،
فرفیون) تشکیل می دهد.
۴ زندگی جانوری در استان کردستان
استان ما به
دلیل موقعیت جغرافیایی و شرایط مساعد طبیعی، تنوع زیستگاه ها و رویشگاه
های آن، از تنوع زندگی جانوری بسیار بالایی برخوردار است. اکثر نقاط
کوهستانی این استان در گذشته تا به امروز مأمن و زیستگاه حیوانات وحشی
مانند سیاه گوش، خرس قهوه ای، پلنگ، گرگ، کل و بُز، قوچ و میش، خوک وحشی،
شغال، روباه، خرگوش و ... بوده است.
علاوه بر آن، تنوع جمعیت پرندگان و آبزیان نیز به دلیل وجود زیست گاه های آبی و خشکی، نسبتاً زیاد است و این استان پناهگاه صدهاگونه پرندهٔ بومی، مهاجر و نیمه مهاجر است که مهم ترین آن ها عبارت اند از: کرکس، دال سیاه، عقاب طلایی، شاهین، فلامینگو، هُدهُد، سبز قبا، دارکوب، سار، کبک معمولی، کبک چیل و... . مهم ترین عامل تهدید تنوع زیستی استان تخریب زیستگاه هاست. هم چنین در چند دههٔ اخیر بسیاری از گونه های جانوری به طور بی رحمانه شکار شده اند. بعضی از شکارچیان به طور بی رویه یا در فصل غیرمجاز و با استفاده از روش های غیرمتعارف، به شکار پرندگان و حیوانات کمیاب و در حال انقراض استان می پردازند که صدمات جبران ناپذیری به محیط زیست استان و اجزای تشکیل دهندهٔ آن وارد می کنند.
اگر زیستگاه های با ارزش استان تحت قوانین و مقررات خاصی قرار گیرند، قطعاً موجب حفظ میراث تاریخی و طبیعی استان خواهد شد. در همین جهت با تلاش اداره کل حفاظت محیط زیست استان به منظور حفظ بقای نسل گونه های مختلف جانوری و نیز حفاظت از زیستگاه های این دسته از جانداران، شکار برخی گونه ها ممنوع و برای آن ها زیستگاه ها و مناطق حفاظت شده تعیین شده است. تعداد این زیستگاه ها در دههٔ اخیر رشد قابل ملاحظه ای پیدا کرده و وسعت مناطق حفاظت شدهٔ استان از یک درصد به 6/5 درصد و از یک منطقه به ۵ منطقه، افزایش یافته تا عاملی برای حفظ تنوع جانوری و گیاهی استان باشد.
زیستگاه ها و مناطق حفاظت شده استان کردستان
منطقۀ حفاظت شدۀ بیجار:
این منطقه که در سال ۱۳۵۴ حفاظت شده اعلام شد، ۳۱۷۶۹ هکتار مساحت دارد و
در یک ناحیهٔ کوهستانی در ۱۵ کیلومتری شمال بیجار واقع شده است. منطقهٔ
حفاظت شدهٔ بیجار، تپه ماهوری دارای اقلیم نیمه خشک معتدل با میانگین
بارندگی ۳۵۰ میلی متر در سال است. در منطقهٔ حفاظت شدهٔ بیجار تاکنون ۱۹
گونه پستاندار، ۷۵ گونه پرنده، ۱۱ گونه خزنده ، ۵ گونهٔ ماهی و ۱۳۷ گونهٔ
گیاهی شناسایی شده است. این منطقه یکی از زیستگاه های مهم استان است که
ذخیرگاه ژنی قوچ و میش ارمنی محسوب می شود و جمعیت قابل ملاحظه ای از این
گونه را در خود نگهداری می کند. واقع شدن آثار تاریخی (قلعهٔ قم چقای و
قلعهٔ چشمه سنگین) در این منطقه، اهمیت دو چندانی به آن داده است و از این
نظر نیز پذیرای گردشگران زیادی است.
منطقۀ حفاظت شدۀ عبدالرزاق: این منطقه با وسعت ۴۴۰۰۰ هکتار در شهرستان سقز واقع شده است و از مناطق تپه ماهوری استان بوده که در سال ۱۳۸۶ به عنوان حفاظت شده ثبت و اعلام گردیده است. این منطقه به عنوان پشتوانهٔ مناطق حفاظت شدهٔ بیجار و مناطق حفاظت شدهٔ جنوب آذربایجان غربی از اهمیت بالایی برخوردار است. این زیستگاه تنوع زیستی بالایی دارد که تا کنون در آن ۱۷ گونه پستاندار، ۱۸۰ گونه پرنده و ۳۵۰ گونهٔ گیاهی شناسایی شده است. آن چه که به این منطقه اهمیت دو چندان بخشیده است، از یک سو وجود دریاچهٔ سد زرینه در نزدیکی زیستگاه و از سوی دیگر آثار تاریخی فرهنگی غارکرفتو و تپهٔ باستانی زیویه است.
منطقۀ حفاظت شدۀ به گر و پریشان:
این زیستگاه با مساحت ۳۷۰۰۰ هکتار در جنوب شهرستان قروه واقع شده و از
زیستگاه های مهم کل و بُز استان کردستان است. این منطقه از نوع صخره ای است
و در سال ۱۳۷۵ به عنوان منطقهٔ شکار ممنوع ، و در سال ۱۳۸۵ به عنوان حفاظت
شده اعلام شد. در داخل این منطقه تاکنون ۱۲ گونه پستاندار ، ۴۲ گونه پرنده
، ۸ گونه خزنده و ۳ گونه ماهی شناسایی شده است. علاوه بر آن، چشمهٔ شاه
پسند و نادره راه در این زیستگاه دارای ارزش تاریخی و کوه پنجه علی در غرب
آن ، به دلیل وجود امامزادهٔ هم جوار آن دارای ارزش فرهنگی و مذهبی است.
منطقۀ حفاظت شدۀ کوسالان و شاهو: زیستگاه کوسالان و شاهو از جمله زیستگاه های منحصر به فرد استان کردستان است که بیشتر زمین های آن کوهستانی و شیب دار و در بعضی نقاط صعب العبور است. این زیستگاه مهم از مناطق بکر طبیعی استان کردستان است که با مساحت ۵۷۰۰۰ هکتار در شهرستان های کامیاران، سروآباد و مریوان واقع شده و دارای تنوع زیستی بسیار بالایی می باشد. معماری روستاهای داخل این منطقه نیز به آن روح و زیبایی ویژه ای داده است. این منطقه براساس مصوبات دولت در سال ۱۳۸۷ به مناطق تحت مدیریت اداره کل حفاظت محیط زیست استان اضافه شده است. در این زیستگاه تاکنون ۲۳ گونه پستاندار، ۱۱۷ گونه پرنده، ۱۷ گونه خزنده و ۲۴۲ گونهٔ گیاهی شناسایی شده است که می توان به گونه های پرندگان شکاری، کبک، کل و بُز، سیاه گوش، قوچ و میش، خرس قهوه ای، روباه، گرگ، گراز و پلنگ اشاره کرد. با توجه به شرایط طبیعی و ویژگی های انسانی مناطق حفاظت شده، این مناطق دارای ارزش های فراوانی اند.
منطقۀ شکار ممنوع هه وه تو : این زیستگاه که در شهرستان دیواندره واقع
شده، نه تنها در سطح استان بلکه در سطح کشور نیز، مناسب ترین زیستگاه برای
زندگی میش مرغ است. زیستگاه هه وه تو حدود ۲۴۰۰۰ هکتار مساحت دارد و در
مهر ماه ۱۳۷۳ به عنوان منطقهٔ شکار ممنوع اعلام شد.
تالاب بین المللی زریبار: در کمتر کشوری با آب و هوای خشک و نیمه خشک می توان منظره ای با ترکیب کوهستان پوشیده از جنگل بلوط، اراضی کشاورزی، نیزارها و تالاب را مشاهده کرد. در این میان، تالاب بین المللی زریبار به عنوان نگینی بسیار زیبا که بر گرفته از معماری و موهبت خالق یکتاست، در غرب ایران می درخشد و علاوه بر جلوه های طبیعی آن، نزد مردم منطقه دارای جایگاه فرهنگی و مذهبی بالایی است. این تالاب با مساحت ۳۲۹۲ هکتار، در سال ۱۳۸۶ به عنوان بیست و سومین تالاب عضو کنوانسیون رامسر ثبت شده است و از تنوع زیستی بالایی برخوردار بوده که تاکنون در آن ۹۷ گونه پرنده، ۳۲ گونه پستاندار، ۱۱ گونه خزنده، ۱۳ گونه ماهی و ۱۰۰ گونه گیاهی شناسایی شده است. این تالاب هر ساله مأمن هزاران پرنده مهاجر و بومی است؛ از جمله این پرندگان که در فصل جوجه آوری در حاشیهٔ تالاب و در میان نی زارها اقدام به تخم گذاری می کنند، می توان به: اردک سبز، خوتکا، پرستوی دریایی، سبز قبا، لک لک سفید، آنقوت، حواصیل سفید و خاکستری، اردک نوک پهن و… اشاره کرد. یکی دیگر از ویژگی های این تالاب بسیار زیبا تنوع آبزیان آن است که می توان به انواع گونه های ماهی (سیاه ماهی خالدار، سیاه ماهی معمولی، عروس ماهی ؛ کپور و مارماهی)، سگ آبی و… اشاره کرد.
جغرافیای انسانی استان کردستان
تقسیمات سیاسی استان
بر اساس آخرین تقسیمات کشوری در سال ۱۳۸۸ ، این استان دارای ۱۰ شهرستان، ۲۵ شهر، ۲۷ بخش، ۸۴ دهستان و ۱۹۰۰ روستاست.
| ردیف | نام شهر | شهرستان | جمعیت | رتبه در شهرستان |
|---|---|---|---|---|
| ۱ | سنندج | سنندج | ۳۱۱٬۴۴۶ | ۱ |
| ۲ | سقز | سقز | ۱۳۱٬۳۴۹ | ۱ |
| ۳ | مریوان | مریوان | ۹۱٬۶۶۴ | ۱ |
| ۴ | بانه | بانه | ۶۹٬۶۳۵ | ۱ |
| ۵ | قروه | قروه | ۶۵٬۸۴۲ | ۱ |
| ۶ | کامیاران | کامیاران | ۴۶٬۷۶۰ | ۱ |
| ۷ | بیجار | بیجار | ۴۶٬۱۵۶ | ۱ |
| ۸ | دیواندره | دیواندره | ۲۲٬۸۴۲ | ۱ |
| ۹ | دهگلان | دهگلان | ۲۰٬۲۲۶ | ۱ |
| ۱۰ | کانی‌دینار | مریوان | ۹٬۵۶۸ | ۲ |
| ۱۱ | سریش‌آباد | قروه | ۶٬۵۶۳ | ۲ |
| ۱۲ | دلبران | قروه | ۶٬۱۰۴ | ۳ |
| ۱۳ | سروآباد | سروآباد | ۳٬۷۰۷ | ۱ |
| ۱۴ | بلبان‌آباد | دهگلان | ۳٬۴۶۴ | ۲ |
| ۱۵ | یاسوکند | بیجار | ۳٬۲۶۸ | ۲ |
| ۱۶ | موچش | کامیاران | ۲٬۹۵۰ | ۲ |
| ۱۷ | دزج | قروه | ۲٬۲۹۲ | ۴ |
| ۱۸ | آرمرده | بانه | ۲٬۰۶۲ | ۲ |
| ۱۹ | صاحب | سقز | ۱٬۴۸۹ | ۲ |
| ۲۰ | زرینه | دیواندره | ۱٬۲۷۲ | ۲ |
| ۲۱ | شویشه | سنندج | ۱٬۱۳۶ | ۲ |
| ۲۲ | کانی‌سور | بانه | ۱٬۱۳۱ | ۳ |
| ۲۳ | بویین سفلی | بانه | ۱٬۰۶۹ | ۴ |
| ۲۴ | بابارشانی | بیجار | ۴۸۱ | ۳ |
شیوه های زندگی در استان
۱ زندگی کوچ نشینی
شرایط
آب و هوایی و جغرافیایی کوهستا ن های زاگرس و ارتباط این نواحی با قلمروهای
پست و سرزمی ن های گرمسیری واقع در بخش های غربی و جنو ب غربی آن همراه با
پیوستگی اکولوژیکی این مناطق با یکدیگر و وجود علف زارهای وسیع و غنی و
نواحی سردسیری و گرمسیری، از دیرباز شرایط مناسب و مطلوبی را برای پیدایش و
تکوین حیات کوچ نشینی و تداوم آن در این منطقه به وجود آورده است. هم چنین
در کردستان گرایش به کوچ نشینی در مقاطعی از تاریخ، همزمان با رخدادهایی
مانند زلزله های ویرانگر، هجوم طوایف و دولت ها و اقوام مهاجم، جنگ های
ایران و عثمانی و… افزایش یافته است.
وضعیت فعلی کُوچ نشینان استان: امروزه اکثر کوچ نشینان استان کردستان اسکان یافته اند و این نوع زندگی تنها در محدودهٔ کوچکی در میان ده نشینان دامدار نیمهٔ غربی استان (هه ورامان، ژاوه رو و ...) که کوهستان های بلند و دره های عمیق همراه با دشت های سرسبز اطراف دارند، همانند گذشته ادامه دارد. به دلیل نزدیکی نواحی ییلاقی با سکونتگاه های روستایی (نواحی قشلاقی) استان، کوچ نشینی با فاصلهٔ کوتاه و محدود انجام می شود. کوچ نشینان چند ماه از سال را همراه با خانواده و دام های خود از مناطق زمستانه (گرمیان) به مناطق تابستانه (هه وار) کوچ می کنند و چند ماه دیگر سال را در روستاها به کار کشاورزی مشغول اند. این نوع کوچ نشینی از لحاظ فرهنگی و اجتماعی بسیار زیبا و قابل تأمل است.
۲ زندگی روستایی
کردستان
به استناد آثار تاریخی، از دیرباز دارای جامعهٔ اسکان یافته بوده و قدمت
سکونت در مناطقی از این استان ( که از نظر آب و هوایی شرایط مناسبی داشته
است)، به هزاره های چهارم و پنجم پیش از میلاد می رسد. با بررسی مکان های
باستانی کردستان و اسناد به دست آمده، درمی یابیم که ده نشینی در این
سرزمین از دیرباز تا دوران اسلامی و پس از آن تا عصر حاضر ادامه یافته است.
شکل روستاهای استان: بیشتر روستاهای استان کردستان از نظر شکل، از نوع متمرکزند. وجود کوهپایه ها، مخروط افکنه ها و سایر عوامل مؤثر در کشاورزی باعث به وجود آمدن این نوع از اشکال روستایی شده است. به علت کوهستانی بودن منطقه به ویژه در غرب استان در این استان روستاهای پلکانی و کوهپایه ای با شیب ملایم مشاهده می شود. همچنین در امتداد راه ها و رودها شاهد گسترش روستاهای طولی یا خطی هستیم. در بخش شرقی استان کردستان بیشتر روستاها در سطح دشت واقع شده اند.
۳ زندگی شهری
شهرنشینی در
استان کردستان سابقه ای دیرینه دارد و قدمت آن به سال ها قبل از میلاد مسیح
می رسد. شهرهای سنه، ساکز، سی سر، دینور، قلعه و… از شهرهای قدیمی استان
بوده اند. چگونگی شکل گیری شهرهای استان: اگرچه برخی از شهرهای استان در
آغاز، قلعه های حکومتی بوده اند (مانند سنندج، مریوان و…)، که بعدها تحت
تأثیر عوامل مختلفی توسعه پیدا کرده اند اما در بیشتر موارد، ایجاد
شهرنشینی و توسعه و گسترش آن، به دلیل مرکزیت روستاهای بزرگ و واقع شدن این
روستاها در مسیر راه های ارتباطی میان مناطق و نواحی مختلف استان بوده
است. نحوهٔ استقرار این روستاها نیز خود به عواملی مانند آب، خاک حاصل خیز و
آب و هوای معتدل وابسته است. بر همین اساس، از نظر موقعیت جغرافیایی، اکثر
شهرهای استان در مجاورت رودها یا در سطح دشت ها واقع شده اند.
نگاهی به تاریخچۀ سنندج و تحولات آن: سنه یا سنه دژ از شهرهای کهن و مقدس آیین مهر پرستی و دین زرتشت در این بخش از ایران است. ارتباط این شهر و نواحی مجاور آن با اساطیر پهلوانی آریایی از اهمیت و قدمت این شهر حکایت می کند. سنه بر روی تپهٔ بزرگی .« سنه » سنندج در گذشته آبادی کوچکی بوده است با قلعه ا ی در پایین دست خود به نام بر کنار رودخانهٔ قشلاق واقع بوده که از نظر دفاعی محلی مطمئن و موقعیت ممتازی داشته است. در سنه طایفه ای به نام زرین کفش سکونت داشته اند که گویا نسب آن ها به طوس نوذر پهلوان و سردار ایران باستان می رسیده است. اتفاقاً اکنون نیز در سمت شرقی شهر تپه ای واقع است که آن را طوس نوذر می خوانند. شهر جدید سنندج در روزگار صفویه و در زمان شاه صفی (سال ۱۴۰۶ ه . ق) توسط سلیمان خان اردلان با انگیزهٔ نظامی و مرکزیت سیاسی برای سکونت تعداد قلیلی از خانوارهای فئودال بنا نهاده شد. این قلعه که اکنون به قلعهٔ فردوسی و باشگاه افسران نیز معروف است، در نهایت استحکام با برج و باروی بلند بنا شد. در اطراف آن عمارت ؛ حمام، مسجد و بازار ایجاد شد و یک رشته قنات در دشت سه رنوی (پادگان فعلی) در غرب سنندج برای دارالحکومه احداث و آب آن را به داخل قلعه انتقال دادند. شهر سنندج تا دههٔ ١٣٤٠ روند رو به رشد آرام و منطقی را سپری کرده و از اوایل دههٔ ١٣٥٠ رشد شتابانی پیدا کرده و این شهر نیز چون اکثر شهرهای متوسط کشور جهت پاسخ گویی به نیازهای جمعیت رو به فزایندهٔ خود، به زمین ها ی کشاورزی و باغی، حریم رودخانه ها و تپه های متعدد حاشیهٔ شهر دست یافته و به شکل امروزی گسترش پیدا کرد. بر اساس آخرین طرح جامع شهری سنندج، این شهر امروزه شامل چهار منطقه، ۲۱ ناحیه و ۷۹ محله است.
ویژگی های فرهنگی استان کرستان
مردم شناسی فرهنگی استان
از جاذبه های مهم استان کردستان ویژگی های فرهنگی کم نظیر آن است. این ویژگی ها بیشتر در عناصر فرهنگی همانند زبان، لباس، موسیقی، جشن ها، مراسم خاص و صنایع دستی نمایان شده و به صورت پویا در زندگی مردم جاری اند. این عناصر هویت ما را تشکیل می دهند.
منشأ نژادی کردها
کردها
مردمانی آریایی نژاد که از طایفه های مادی ترکیب شده و رفته رفته در
کوهستان های ماد قدیم (محدودهٔ رشته کوه های اسپی روژ یا زاگرس) مسکن گزیده
اند. کردستان بر اساس متون تاریخی و کاوش های باستان شناسی نخستین
اقامتگاه اقوام آریایی بوده که پیشینیهٔ آن ها به هزارهٔ سوم قبل از میلاد
می رسد. بخشی از این اقوام (نیاکان کردهای امروزی) در منطقهٔ شرق و جنوب
دریاچهٔ ارومیه ساکن شدند و نخستین دولت آریایی را به نام « ماد » در
سرزمین ایران به وجود آوردند.
زبان
زبان مردم
کردستان، کُردی و یکی از شاخه های زبان مادی است که خود جزء خانوادهٔ زبان
های هند و اروپایی به حساب می آید. به علت وسعت زیاد مناطق کردنشین، این
زبان دارای شاخه های اصلی و گونه های فرعی متعددی است. این تنوع زبانی موجب
غنای شعر، ادبیات و موسیقی کُردی شده است؛ به طوری که بسیاری از منظومه
های کُردی از حدود یک صد سال پیش به زبان های مختلف ترجمه شده است.
در کردستان ایران از دیرباز، ادبیات کُردی با زبان
سورانی رایج بوده و انتخاب آن به عنوان زبان نوشتاری کُردی علل فراوانی
دارد که مهم ترین آن ها عبارت اند از:
۱ کثرت تعداد کردهایی که در ایران به این لهجه سخن می گویند
۲ آسان بودن، روانی و پختگی این لهجه نسبت به سایر لهجه ها
۳ آشنایی سایر کردها با این لهجه و تدریس و کتابت آن از دیر باز
گفتنی است که جهت نگارش زبان کردی در ایران از رسم الخط فارسی با تعدادی علائم قراردادی خاص استفاده می شود.
دین و مذهب
دین
کُردها چه قبل از اسلام و چه در دوره های اسلامی با سایر اقوام ایرانی
مشترک بوده است. طبق اسناد و آثار به دست آمده قبل از اسلام بیشتر مردم
کردستان زردشتی بوده اند و امروزه اکثریت مردم این استان، مسلمان و سنی
مذهب بوده و در انجام آداب و مناسک دینی از فقه امام شافعی پیروی م ی کنند.
گروهی هم پیرو مذهب تشیع بوده که اکثریت آن ها در شرق استان ساکن هستند.
ضمن اینکه تعداد قلیلی نیز با پیروی از سایر ادیان (یهودی و مسیحی) و فرق و
مذاهب وجود دارند. باید یادآور شد یکی از دستاوردهای عظیم انقلاب اسلامی
در این استان اتحاد بین مسلمانان و سایر مذاهب بوده که باعث تحکیم و
همبستگی بیشتر بین مردم شده است.
لباس و رابطۀ آن با عوامل جغرافیایی و فرهنگی
لباس
بارزترین نماد فرهنگی و از نیازهای نخستین انسان در طول تاریخ بوده است و
نوع و مدل آن در کشورهای مختلف دنیا با یکدیگر تفاوت دارد. لباس کردی که
تابع مقتضیات محیط و شیوهٔ زندگی مردم منطقه است، از تنوع بسیار زیادی
برخوردار است. این لباس از عناصر بسیاری تشکیل یافته است که بعضی از اجزای
آن با لباس اقوام مجاورشان مشترک اند و برخی دیگر مشخصاً کُردی اند. اجزای
پوشاک زنان و مردان کرد شامل تن پوش، سرپوش و پای افزار است. ساخت و کاربرد
هریک از این اجزا بسته به فصل، نوع کار و معیشت و مراسم و جشن ها با
یکدیگر تفاوت دارد. هر چند نوع پوشاک نواحی مختلف کردستان مانند هه ورامان،
سقز، بانه، گروس، سنندج، مریوان و ... متفاوت است اما از نظر پوشش کامل
بدن، همه با هم یکسان اند. پیش از ورود پارچه، کفش های خارجی و سایر
محصولات داخلی به استان کردستان، بیشتر پارچه ها و پای افزار مورد نیاز
توسط بافندگان و دوزندگان محلی بافته و ساخته می شد. از نظر بافت پارچه،
منطقهٔ سقز، و از نظر ساخت پای افزار (گیوه یا کلاش) و شال، هه ورامانات و
آبادی های پیرامون کوهستان شاهو از عمده ترین نواحی تولید و صدور آن در
استان به شمار می روند.
جشن ها و اعیاد
آیین
هایی که در میان مردم کردستان مرسوم است، در برگیرندهٔ جشن ها و اعیاد
مذهبی، قومی و باستانی است که ریشه در باورهای مذهبی و تاریخی این مردم
دارند. این جشن ها و اعیاد در بین مردم استان ما به عنوان پدیده ای اجتماعی
و فرهنگی دارای سابقه ای تاریخی است که موجبات همبستگی و همیاری اجتماعی
را در بین مردم فراهم آورده است. کردها در هر یک از جشن های ملی و مذهبی،
فعالیت های زندگی، کارهای تولیدی، زراعت، دامداری، کوچ و ... مراسم و مناسک
خاصی دارند. برخی از این مراسم تقریباً همانند سایر مناطق ایران برگزار می
شود. از مهم ترین آیین های مذهبی نیز می توان به اعیاد فطر و قربان که
دارای اهمیت خاصی اند، اشاره کرد. همچنین میلاد پیامبر اکرم (ص) به عنوان
روزی خجسته همراه با مراسم مولودی خوانی و نواختن دف دارای جایگاه ویژه ای
در میان مردم استان است که در تمام طول ماه ربیع الاول برگزار می شود.
گذشته از آن، جشن معراج پیامبر و شب برات (جشن نیمهٔ شعبان) نیز جزء اعیاد
باشکوه این منطقه است.
مهم ترین و عمومی ترین جشنی که در میان مردم کردستان
مرسوم است، برگزاری جشن نوروز است. جشن نوروز که یک مراسم سنتی و باستانی
است، در اقصی نقاط کردستان به صورت خودجوش همراه با مراسم موسیقی حماسی (هه
ل پرکی) و برپایی آتش برگزار می گردد. از جمله بازی ها و نمایش هایی که
مقدمهٔ نوروز است، مراسم میرنوروزی (میرمیرین یا امیربهادری) و کوسه گردی
است. مراسم و جشن های سنتی دیگری نیز در میان کردها دیده می شود که ریشه در
باورهای اساطیری و ادیان باستانی آن ها دارد. برگزاری جشن عروسی پیر
شالیار از آن جمله است. جشن عروسی پیر شالیار مراسمی بسیار کهن است که با
تغییرات زیادی که در طی زمان در آن به وجود آمده است، ریشه های کهن اساطیری
خود را به خوبی حفظ کرده است. این مراسم در دو نوبت (هفتهٔ دوم اردیبهشت و
هفتهٔ دوم بهمن هر سال) طی مراسم باشکوهی در روستای هه ورامان تخت برگزار
می شود.
مراسم پیرشالیار در میان مردم کردستان به ویژه منطقهٔ
هه و رامان از جایگاه خاصی برخوردار است و ریشه در باورهای دینی مردم منطقه
دارد. این مراسم بسیار کهن که تحت عنوان « چه ژنه و پیری » (عروسی پیر
شالیار) است، در هفتهٔ دوم بهمن ماه که مصادف با جشن سده است، طی مراحل و
رسومات خاصی در روستای هه و رامان تخت برگزار می شود و ادامهٔ آن نیز در
نیمهٔ فصل بهار مصادف با ۱۵ اردیبهشت در آرامگاه پیرشالیار (نزدیکی روستای
هه ورامان تخت)، تحت عنوان مراسم « کومسای » برگزار می شود. گفتنی است که
بازدید از این مراسم اکنون جنبهٔ کشوری و حتی بین المللی پیدا کرده است؛ به
طوری که جمع کثیری از علاقه مندان، روزنامه نگاران و محققان داخلی و خارجی
به هنگام برگزاری مراسم در میان بازدیدکنندگان دیده می شوند.
موسیقی
استان
کردستان یکی از غنی ترین استان های کشور از نظر موسیقی است که به حق باید
آن را مهد و جایگاه موسیقی ایرانی قلمداد کرد؛ زیرا موسیقی کردی با موسیقی
های باستانی ایران نسبتی تمام و کمال دارد. در میان انواع بی نظیر موسیقی
کردی، « هوره » و « شمشال » از همه قدیمی ترند. موسیقی کردی اغلب از یک
ویژگی بارز برخوردار است و در عین این که حالتی رزمی و کوبنده دارد، جنبه
های ملایم و آرام فراوانی نیز دارد. کردها موسیقی را جزئی از زندگی خود می
دانند و در همهٔ آیین ها و مراسم ملی، سوارکاری و سوگواری های سنتی از آن
استفاده می کنند. وجود گروه های مختلف موسیقی در استان و استادان برجستهٔ
موسیقی در تهران و شهرهای بزرگ کشور که برخاسته از استان کردستان اند، این
استان را به یکی از مراکز مهم موسیقی کشور تبدیل کرده است. در حال حاضر
بسیاری از ملودی ها و آهنگ های کردی در موسیقی اقوام خاورمیانه شنیده می
شود و این به علت تأثیرگذاری و غنی بودن موسیقی کردی در کنار موسیقی
همسایگان خود است.
بازی های محلی
از
قدیم، بازی های مختلفی در میان کودکان و نوجوانان کرد رایج بوده است و برخی
از این بازی ها قدمت چند هزار ساله دارند که هم اکنون نیز در مناطق
کردنشین انجام می شود. بازی هر منطقه با منطقهٔ دیگر فرق دارد و این بازی
ها، کودکان را به کار و تلاش بیشتر وادار می کند و به آن ها تحرک و شادی می
بخشد. از جملهٔ این بازی ها می توان به بازی قلعه شکنی، قم چان، گوروا
بازی، زیر کلاهی، کول په رکی، گویزان و ... اشاره کرد.
فرهنگ شفاهی (ادبیات و فولکلور کردی)
فولکلور
مجموعه عقاید و آداب و رسوم و افسانه ها و ترانه های محلی و تصنیف های
عوامانه هر قوم و ملتی است. فولکلور پیشینه ای تاریخی کهن دارد و از هزاران
سال پیش تاکنون نسل به نسل به ما رسیده است. فولکلور کردی بسیار وسیع و
فوق العاده غنی است. گنجینهٔ فولکلور کُردی را باید در ترانه ها، لالایی
ها، ضرب المثل ها، سخنان ساده و متداول، معماها و چیستان ها و … یافت.
ترانه ها: کردستان
سرزمین ترانه ها و آهنگ هاست و در هر منطقهٔ آن صدها آهنگ، ترانه، بیت و …
وجود دارد. ترانه ها در فرهنگ کردی جایگاه ویژه ای دارند؛ زیرا ترانه ها
به عنوان گنجینه ای ارزشمند و مستندی محسوب می شوند که احساسات و باورهای
سیاسی، اجتماعی، مذهبی، عاطفی و … مردم را نسبت به مسائل مختلف فردی و
اجتماعی بیان می کنند. بخش مهمی از فولکلور کردی در ترانه های بومی و محلی
تجلی می یابد که مانند داستان های غنایی ریشه در فرهنگ اقوام دارد. ترانه
های کردی شامل اشعار فولکلور کردی است. این ترانه ها زادهٔ ذوق و سلیقهٔ
روستانشینان است که از طریق آن می توان به عادات و آداب و رسوم و سنن مردم
کُرد پی برد. برخی از انواع ترانه های کردی عبارت اند از: ترانه های مذهبی،
ترانه های کار، ترانهٔ عشق و … .
لالایی ها:
بخشی از ادبیات شفاهی سرزمین ماست که در مناطق مختلف کردستان توسط مادران
با ذوق در وز ن های ساده سروده م ی شود و هدف آن آرامش روح فرزند خود در
حین خواباندن اوست. لالای ی ها نخستین ارتباط کلامی و رابطهٔ ه م سخنی مادر
با کودک اند که موجب آرامش جسم و روح مادر و کودک م ی شود. وجود کودک تا
آنجا برای مادر عزیز و با ارزش است که نه تنها با جان و دل از او مراقبت م ی
کند، بلکه از خدا و بزرگان دین ه م یاری م ی خواهد.
ضرب المثل ها:
ضرب المثل ها، جلوه هایی ارزشمند از فرهنگ مردم استان ماست که در درون
خود رویدادهای تاریخی، تجارب، هنجارها و ارزش های جامعه را در بر می گیرد و
از نسلی به نسل دیگر انتقال می یابد. ضرب المثل ها به طور مختصر و کوتاه
با آمیزه ای از طنز و کنایه مطالب آموزنده را به طور غیر مستقیم به مخاطبان
خود انتقال می دهند و جان کلام و لب مطلب را با شیوایی و زیبایی و در اوج
فصاحت بیان می کنند. ادبیات کردی در این زمینه بسیار وسیع و غنی است. چند
نمونه از ضرب المثل های کردی:
- گاوه سن له چاوی خوی دا نابینی ده رزی له چاوی خه لکا ئه بینی؛ یعنی: گاو آهن را در چشم خود نمی بیند، سوزن را در چشم دیگران می بیند.
- له هه ر لاییکه و بای بیت شه ن ئه کات؛ یعنی: از هر طرف که باد بوزد او خرمن را باد می دهد.
- وه ک کاسهٔ چه ور هیچ ناگریته خوی؛ یعنی: مانند کاسهٔ چرب هیچ چیز به خودش نمی گیرد.
- پیاوی سه رراست شریکی خه لکه؛ یعنی: مرد درست کار شریک مردم است.
- دوست ئه ویه ئه مگرینی، دوژمن ئه ویه ئه مکه نینی؛ یعنی: دوست آن است که مرا به گریه می اندازد و دشمن آن است که مرا می خنداند.
- قسه که وته زار ئه که ویته شار؛ یعنی: سخن که از زبان جاری شد، در شهر پخش می شود.
هنر وصنایع دستی
هنر
و صنایع دستی، ذوق، علاقه و بینش فرهنگی هر جامعه ای است که ریشه در
اعتقادات مذهبی، باورهای ملی، وضعیت اقلیمی و نیازهای آن جامعه دارد و بخشی
از هویت تاریخی، فرهنگی و اجتماعی ما را روایت می کند. در هر گوشه ای از
استان کردستان، اعم از شهر و روستا و حتی در میان عشایر، با هنرهای دستی
بسیار زیبا و ظریف که نتیجهٔ رنج و زحمت بسیار است و در عین حال کاربرد
عینی، مادی و اجتماعی دارند، روبه روییم. هنرهای دستی استان کردستان از
شهرت و اعتباری جهانی برخوردارند که غیر قابل تصور است. در کردستان تهیه و
تولید انواع فرآورده های دستی از دیرباز مرسوم بوده و بسیاری از مردم
کردستان در کارگاه های صنایع دستی مشغول به کارند. در واقع صنایع دستی
استان بخشی از فرهنگ مردم استان کردستان است که بر اساس نیاز و خلاقیت در
طی زمان شکل گرفته است. اکثر تولیدات هنرهای سنتی، به ویژه صنایع دستی شامل
فرش و گلیم، سجاده، نمد، گیوه و نازک کاری جزء سوغات استان محسوب می شوند.
قالی و گلیم استان کردستان از لحاظ تنوع رنگ، اصالت طرح و کیفیت آن شهرت
جهانی دارد. مهم ترین نوع قالی این استان در شهرهای سنندج و بیجار بافته می
شوند. از سوی دیگر شاید بتوان گفت بعد از فرش، مهم ترین سوغات استان صفحهٔ
شطرنج و سایر مصنوعات نازک کاری است که توسط هنرمندان این حرفه ها عرضه می
شود.
• خانواده و خویشاوندی
ساخت خانواده و خویشاوندی کردها مانند دوران باستان پدر
تباری است. در گذشته خانوادهٔ کرد به شکل « گسترده » بود و شامل
پدر،مادر،فرزندان و نوادگان می شد. امروزه رشد صنعت، جابه جایی جمعیت و
شهرگرایی باعث تغییر خانوادهٔ کرد به نوع«هسته ای » شده که با ازدواج یک زن
و یک مرد تشکیل می شود. فرزندان این خانواده بعد از رسیدن به سن بلوغ
قانونی و ازدواج، کانون خانوادهٔ جدیدی را تشکیل می دهند. با این حال در
مناطق کردنشین بر خلاف بسیاری از مناطق دیگر، پدر و مادر و پدربزرگ و
مادربزرگ، چنان که سنت دیرینهٔ ایرانیان بوده، احترام خود را نزد فرزندان و
نوه ها به خوبی حفظ کرده اند. پدران و مادران در کردستان همچون درختانی
سرسبز، کهنسال و قوی، فرزندان و نوه های خود را در سایه سار گرم و پرامید
خویش جای می دهند. در نگاه خانوادهٔ کرد علاوه بر بستگان نزدیک که از
احترامی ویژه برخور دارند، سایر افراد نیز دارای ارزش و جایگاه خاصی اند و
از حقوق قانونی و انسانی برخوردارند. در عین حال ابراز محبت پدر و مادر به
فرزندان گاه تا سرحد فداکاری می رسد.
پیشینۀ تاریخی استان
گذشتۀ استان و مراکز اوّلیۀ تمدن
کردستان به دلیل برخورداری از موقعیت ممتاز جغرافیایی و ویژگی های طبیعی همواره یکی از کانون های فرهنگ و تاریخ و به طور کلی میراث دار تعداد زیادی از تمدن های کهن ایران زمین بوده است.
الف) مراکز اوّلیۀ تمدن در استان
سرزمین
فعلی کردستان ایران یکی از کهن ترین مراکز تمدن در فلات ایران است، در این
باره می توان به وجود تپه های باستانی فراوان در مناطق مختلف استان استناد
کرد؛ از جمله تپهٔ باستانی زیویه در ۴۵ کیلومتری شرق سقز، تپهٔ تیانه در
۲۵ کیلومتری غرب کامیاران، غار باستانی کرفتو در ۶۷ کیلومتری شمال غربی
دیواندره، غار کانی میکاییل در دو کیلومتری کرفتو و آثار و سنگ نگاره های
منطقهٔ سارال، هه ورامان، کرفتو، شمال دهگلان و قم چقای بیجار که از تاریخ
کهن زیست انسانی در این خطه حکایت می کنند. یکی از تمدن های قدیمی کردستان،
تمدن مان نا بوده است. مان ناها ابتدا در کوه های زاگرس می زیستند و
نخستین بار در سال نامه های آشوری از آن ها نام برده شده است. پایتخت آن ها
شهر « ایزیرتو » در ۵۰ کیلومتری شهر سقز کنونی (حوالی زیویه) بوده است.
حکومت مان ناها در آن زمان از حکومت های نیرومند در غرب ایران محسوب می شد.
قوم مان نا بر اراضی حاصل خیز منطقه تسلط داشتند و سرزمین تحت تسلط آن ها
به چند ناحیه تقسیم می شد. از جملهٔ این نواحی، سوریکاش (سقز کنونی)، اوای
شریش (کرانهٔ شرقی دریاچهٔ ارومیه ) و … را می توان نام برد.
سنگ نگاره های کردستان: آگاهی از هنر صخره ای و سنگ نگاره ها موجب می شود تا بیشتر با تمدن های اوّلیهٔ سرزمین مادری خود آشنا شویم. در مناطق مختلف استان کردستان کهن ترین سنگ نگاره های ایران، شناسایی شده اند. منطقهٔ سارال ناحیه ای از شمال سنندج تا جنوب دیواندره شاهد تمدن های بزرگی بوده که در غرب ایران پایه گذاری شده است. در این ناحیه، بخش بزرگی از سنگ نگاره های کردستان ایران قرار دارد. بیشتر ترسیمات و نقش و نگاره های حک شده بر روی صخره های ناحیهٔ سارال در امتداد دره هایی وجود دارند که هنوز هم دارای جویبارهای روان هستند. گفتنی است که نقاشی های حک شده روی صخره ها شامل تصاویری از اسب سواران، آهوان با انواع شاخ ها، گوزن ها، مارها، درختان و سایر گیاهان و اشکال هندسی از قبیل دایره های کوچک، مربع و لوزی است.
فنجان نماها، نمونه هایی دیگراز سنگ نگاره های کردستان
بخشی از سنگ نگاره های کردستان را فنجان نماها تشکیل می دهند که در مسیر
رودخانه ها، دشت ها، نزدیک قلهٔ کوه ها و در دهانهٔ غارها و پناهگاه های
صخره ای به قطر تقریبی ۳ الی ۳۵ سانتی متر کنده کاری شده اند .به عنوان
مثال فنجان نماهایی در مسیر رودخانهٔ سیروان در منطقهٔ هه ورامانات بر روی
تخته سنگی به ارتفاع ۳ متر و طول ۴ متر (در فاصلهٔ ۱۰۰ متری رودخانه) کشف
شده است. حدود ۷۰ فنجان نما با قطر ۳ الی ۱۰ سانتی متر و بیشتر بر روی تخته
سنگ ها، کنده کاری شده اند. بعضی از این فنجان نماها به صورت جفت ( ۲ عدد،
۴ عدد، ۶عدد) یا به صورت خوشه ای کنده کاری شده اند. فنجان نماهای غار تاش
و غار شمیران در شاهو از دیگر فنجان نماهای این منطقه اند.
ب) میراث فرهنگی و تاریخی استان
مورخان
به دلیل اهمیتی که خط (کتابت) در تاریخ نویسی دارد، بر این عقیده اند که
تاریخ به دو دوره تقسیم می شود؛ یکی دورهٔ « پیش از تاریخ یعنی پیش از
اختراع خط » و دوم «دوره های تاریخی یعنی پس از اختراع خط » بنابراین برای
آشنایی بیشتر با میراث فرهنگی و تاریخی استان محل زندگی خود، آن را در دو
بخش: « پیش از تاریخ » و « دوران تاریخی » بررسی می کنیم:
۱ کردستان پیش از تاریخ: پژوهش ها و کاوش های
باستان شناسی که در استان کردستان انجام گرفته، نشان می دهد که این منطقه
در گذشته از اهمیت به سزایی برخوردار بوده است. همچنان که در بحث مراکز
اولیهٔ تمدن اشاره شد، طبق بررسی های اخیر از مکان های باستانی مانند غار
کرفتو، هه ورامان و سایر مناطق استان، سکونت انسان های اولیه در کردستان به
اثبات رسیده است. محل استقرارهای فصلی داخل و بیرون غار کرفتو و غار کانی
میکاییل از طریق کشف بقایای آثاری از تیغه های سنگی، سفالی و … و آثار دوره
های نو سنگی به وضوح مشخص است. نکتهٔ قابل توجه این که آثار قبل از دورهٔ
نوسنگی نیز که قدمت حدود ۷ تا ۸ هزار سال قبل از میلاد مسیح را برای
کاوشگران مشخص کرده، در این مناطق به دست آمده است.
۲ کردستان در دوران تاریخی:
• کردستان قبل از اسلام:
در دوران تاریخی یعنی از حدود ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح (ع)، کردستان که
در منطقهٔ کوهستانی پهناور زاگرس واقع بوده، به دلیل تماسی که با ممالک
متمدن عهد عتیق مانند عیلام (ایلام)، سومر، بابل و اکد داشته است، نام
اقوام بسیاری از ساکنان این کوهستان مثل گوتی، لولوبی، کاسی، مانایی و غیره
در الواح و کتیبه های بابلی، آشوری و عیلامی ذکر شده است. زمانی که آشوری
ها دائماً به کوهستان زاگرس حمله می کردند، و بیشتر قصد تصرف سرزمین
کردستان والحاق ولایات و مناطق زاگرس به قلمرو خود را داشتند، برای رسیدن
به مقصود خودشهرهایی مانند هارهار (در هورامان) را در این مسیر ساختند.
در این زمان با توجه به این که از چندین قرن قبل (چهارده قرن ق.م) مهاجرت آریایی ها به فلات ایران شروع شده بود، مادها که از آریایی های پیشرو بودند، بعد از استقرار در منطقهٔ کوهستانی زاگرس، بومیان را تحت سلطه و نفوذ خود در آوردند و با آشوریان به مقابله برخاستند و سرانجام پس از پیروزی بر آن ها، در سال ۷۰۱ ق.م حکومت تشکیل دادند و اوّلین پادشاه ماد (دیاکو)، هگمتانه را مرکز حکومت خود قرار داد . در اواسط قرن ششم قبل از میلاد پس از سقوط امپراطوری ماد و به قدرت رسیدن هخامنشیان، کردستان که بخشی از سرزمین های تحت تسلط مادها بود، در اختیار هخامنشان قرار گرفت.
در دوران حکومت سلوکیان در تقسیم بندی هایی که جانشینان و سرداران اسکندر انجام دادند، کردستان نیز جزء متصرفات سلوکوس یکی از سرداران اسکندر مقدونی شد. سرانجام بعد از شکست سلوکیان و بیرون راندن آن ها از ایران، کردستان تحت حاکمیت دولت اشکانیان قرار گرفت. در این زمان کردستان توسط شاهزادگان درجه اول حکومت مرکزی اشکانیان اداره می شد. (در هه ورامان چرم نوشته هایی از دوران اشکانیان به دست آمده است). در زمان حکومت ساسانی نیز اگر چه کردستان چندین بار مورد حمله رومی ها قرار گرفت اما این سرزمین همچنان به ایران تعلق داشت.
کردستان بعد از ظهور اسلام : بعد از آن که سپاهیان ساسانی از سپاه اسلام شکست خوردند و سپاهیان عرب به پیروزی های پی در پی دست یافتند، سرانجام تمام خاک کردستان هم به تصرف اعراب درآمد. از این زمان به بعد سرزمین کردستان مانند سایر نواحی ایران تحت حاکمیت اعراب مسلمان اداره می شد .
تاریخ کردستان ازصفویه تا دورۀ پهلوی: در دورهٔ
صفویه شاه اسماعیل صفوی حاکمیت و ادارهٔ کردستان را به امرای قزلباش واگذار
کرد. مدتی بعد با توجه به سیاست شاهان صفوی در محدود کردن قدرت قزلباش ها،
تقسیم بندی جدیدی که حاکی از اطلاق نام ایالات و طوایف مسلط بر مناطق،
سرزمین ها و قلمرو تحت تسلط آن ها بود، معمول و متداول شد. با توجه به این
تقسیم بندی ها، کردستان به سه ولایت « اردلان با مرکزیت سنندج ». « مُکری
با مرکزیت مهاباد » و « بابان با مرکزیت سلیمانیه » تقسیم شد.
در این دوره، ابتدا خاندان اردلان به عنوان حاکمان محلی مستقل، کردستان را اداره می کردند اما در زمان شاه صفی، آن ها تحت نظر و وابسته به حکومت مرکزی در کردستان حکومت می کردند. این رویه در دوره های افشاریه و زندیه نیز ادامه داشت. در زمان قاجار با توجه به تقسیمات کشوری آن دوران، ایران به چهار ایالت و هشت ولایت تقسیم شد که بر اساس آن ادارهٔ قلمرو هر یک از ایالات و ولایات توسط نمایندگان حکومت مرکزی صورت می گرفت.
در دورهٔ پهلوی اول (سال ۱۳۱۶ ه. ش) تقسیم بندی های کشوری به صورت استان تغییر یافت و ایران به ۱۰ استان تقسیم شد که طبق آن کردستان، جزئی از استان پنجم ایران محسوب می شد و در سال ۱۳۳۷ این منطقه از استان پنجم مجزا و به استان کردستان تبدیل شد.
توانمندی های استان کردستان
قابلیت ها و جاذبه های گردشگری استان
موقعیت طبیعی و ویژگی های جغرافیایی منطقه از قبیل کوه های مرتفع، مناطق سرسبز و پوشیده از جنگل، آبشارها و رودهای خروشان، دریاچه های آب شیرین، شکارگاه ها، غارهای طبیعی از یک سو و از سوی دیگر: آیین ها، موسیقی اصیل کُردی، زبان، ادبیات، آداب و رسوم، الگوهای معیشتی، عرفان ناب و اعتقادات مذهبی، قلعه های مستحکم و تپه های باستانی، اماکن و عمارت های تاریخی (مانند حما م ها، خانه ها، کاروانسراها)، روستاهای پلکانی با معماری منحصر به فرد، مراکز صنایع دستی و محلی (فرش، گلیم، شال، گیوه، نازک کاری و...) که تنها گوشه ای از غنای عظیم طبیعی، تاریخی، فرهنگی مذهبی و هنری کردستان است، به این استان جاذبه های فراوانی بخشیده است. هر یک از این جاذبه ها می تواند زمینه های لازم را برای گردش و تفریح، کوه نوردی، صید و شکار و ... فراهم آورد. گذشته از آن، کردستان یکی از قدیمی ترین کانون های زیستی و استقرارگاه های انسان در جهان محسوب می شود که تا کنون ناشناخته مانده است.
الف) جاذب ه های طبیعی استان
استان کردستان از جاذبه های طبیعی فراوانی برخوردار است که هر کدام به تناسب فصول مختلف سال جلوه های زیبای خود را در مقابل دیدگان گردشگران می گشایند. هر یک از شهرستان ها و مناطق استان از چند جاذبهٔ طبیعی زیبا مانند آبشار، سراب، غار و ... برخوردار است که در این جا به برخی از مهم ترین آن ها اشاره می شود.
دریاچۀ زریبار: این دریاچه که مهم ترین جاذبهٔ طبیعی گردشگری استان کردستان است، در غرب شهر مریوان واقع شده و شرق و غرب آن را دو رشته کوه پوشیده از جنگل های بلوط در بر گرفته است. در شمال و جنوب آن نیز، دشت های سر سبز بیلو و مریوان واقع شده اند. این دریاچه در هر فصل، چشم اندازهای زیبایی به نمایش می گذارد و شرایط مناسبی را برای گردش و تفریح در طبیعت پیرامون آن، قایقرانی، ماهی گیری، شنا، شکار و ... در اختیار گردشگران قرار می دهد. یکی از جالب ترین چشم انداز گردشگری زریبار، یخبندان سطح دریاچه در فصل زمستان است که امکان تفریح، گشت و گذار و اسکی بر روی آن را برای علاقه مندان فراهم می آورد.
بوستان جنگلی آبیدر: این بوستان در ضلع غربی شهر سنندج در دامنهٔ کوه آبیدر قرار دارد. آبیدر در فرهنگ منطقه جایگاه خاصی دارد و به دلیل پرآب بودن چشمه سارها، قنات ها و وجود باغ های متعدد مانند امانیه ، امیریه و...آبیدر نامیده شده است (آبیدر به معنای منطقهٔ پرآب و خوش آب و هواست). در سال های اخیر در دامنهٔ این کوه بوستانی احداث و سکوبندی و جاده سازی در آن انجام شده است . نقش برجسته ای هم در آن ساخته شده است . بوستان آبیدر از مکان های زیبای شهر سنندج است . شهر سنندج از فراز این بوستان چشم انداز بسیار زیبایی دارد. در محدودهٔ بوستان جنگلی آبیدر هنوز ه م چندین باغ و چشمهٔ طبیعی وجود دارد. یکی از بزرگ ترین باغ های این مجموعه باغ امیریه است و بزرگ ترین سینمای روباز (تابستانه) کشور در این باغ جای گرفته است. این مجموعه از قدیم الایام تفرجگاه مردم سنندج بوده و در میان مردم دارای محبوبیت خاصی است.
چشمۀ آب معدنی باباگُرگُر:
این چشمه در ۲۳ کیلومتری شمال قروه واقع شده است. آب چشمه ی باباگُرگُر
زرد مایل به نارنجی، گاز دار و با طعم مخصوص به خود است و رنگ متغیر آن
ناشی از وجود عناصر محلول و یا معلق در آب است. آب این چشمهٔ جوشان در
درمان بیماری های پوستی نقش مؤثری دارد. هر سال تعداد زیادی از گردشگران
برای استفاده از آب چشمهٔ باباگُرگُر، به این محل سفر می کنند. زائران
معتقدند « استحمام با آب این چشمه و شنا کردن در آن شفابخش است »، واقع شدن
مقبرهٔ امامزاده سید جلا ل الدین (مشهور به باباگُرگُر) در کنار چشمه نیز
ارزش و اهمیت گردشگری این مکان را دو چندان کرده است.
چشم اندازهای طبیعی هه ورامان: هه ورامان یکی از مناطق خوش آب و هوای استان کردستان است که بین شهرهای مریوان، سروآباد و کامیاران قرار دارد. وجود چشم اندازهای طبیعی زیبا و از همه مهم تر، مردمی سخت کوش که نمود عینی آن در زندگی و فعالیت هایی مانند کشاورزی پلکانی، کوچ ییلاقی به مناطق مرتفع کوهستانی، روستاهای پلکانی با معماری سنگی خشکه چین، اعتقادات خالص دینی، تعهد به برگزاری رسومات قدیمی نمایان شده، از جاذبه های این منطقه است. مهم ترین بخش این منطقه، هه ورامان تخت است که گذشته از چشم اندازهای بکر طبیعی، زبان، فرهنگ، آداب ورسوم و باورهای مردم آن، گویای یک پیشینهٔ تاریخی کهن است. آرامگاه پیرشالیار (پیشوای دینی و رهبر اخلاقی مردم هه ورامان در قدیم) نیز در این منطقه واقع شده است که اهمیت هه ورامان را صد چندان نموده و آن جا را به یک منطقهٔ گردشگری نمونه تبدیل کرده است.
جاذبه های طبیعی استان کردستان که قابل دسترسی و بازدید گردشگران می باشند
١ دریاچهٔ زریبار یکی از دریاچه های بزرگ آب شیرین ایران ، زیستگاه جانوران و پرندگان کم یاب، محلی
برای قایق سواری و ورزش های مختلف آبی ٣ کیلومتری غرب شهر مریوان
٢ منطقهٔ پالنگان چشم اندازهای بسیار بدیع مانند
چشمه های سراب، رودخانه زیبای تنگی ور، کوه های سر به فلک کشیده شاهو،
مجتمع بزرگ پرورش ماهی سرد آبی ٥٠ کیلومتری شمال غربی کامیاران
٣ تفرجگاه سراب قروه دریاچه ای با آب شیرین جنوب شهر قروه
٤ چشمهٔ آب معدنی باباگُرگُر چشمهٔ جوشان آب گرم با خاصیت آب درمانی ٢٣ کیلومتری شمال قروه
٥ بوستان جنگلی آبیدر بوستان جنگلی و تفرجگاه طبیعی، مسیر کوه نوردی، مکانی مناسب جهت برپا کردن چادر برای اقامت موقت گردشگران سنندج کمربندی آبیدر
٦ چشم اندازهای طبیعی هه ورامان
کوه های مرتفع با دره های عمیق، آبشارهای فصلی، ارتفاعات پوشیده از جنگل و
چمن زار و مکان های تفریحی دیگری مانند دربند دزلی، دالانی، مه یان
گولالان، سلور و قلعه خانی شهرستان سروآباد، سه راه بیه که ره تا هه ورامان
تخت به طول ٦٠ کیلومتر
٧ منطقهٔ چل چه مه و سارال دارای مسیرهای کوه نوردی ، چشمه ها، آبشارها، رودهای خروشان، پوشش گیاهی و دیگر چشم اندازهای طبیعی شهرستان دیواندره
٨ منطقهٔ حفاظت شدهٔ بیجار زیستگاه حفاظت شده شهرستان بیجار
٩ تفرجگاه طبیعی آربابا مشرف بودن به شهر بانه، طبیعت زیبای کوه آربابا جنوب شهر بانه
١٠ کوه کوره میانه دارای مسیرهای کوه نوردی ، چشمه سارها، پوشش گیاهی و دیگر چشم اندازهای طبیعی شمال شرقی شهر سروآباد
١١ آبشارهای فصلی مریوان
چشم اندازهای بسیار زیبای آبشارهای گویله و قمچیان و پوشش جنگلی ارتفاعات
پیرامون آن جاده مریوان سقز نزدیکی روستاهای گویله و قمچیان
١٢ کوسالان دارای مسیرهای کوه نوردی ، چشمه ها، آبشارها، پوشش گیاهی و دیگر چشم اندازهای طبیعی شهرستان سروآباد
١٣ دریاچهٔ سد زرینه چشم انداز دریاچهٔ سد و محلی برای قایقرانی، شنا، ماهی گیری ٢٠ کیلومتری شمال شرقی سقز
١٤ منطقهٔ سورین تفرجگاه طبیعی دارای پوشش جنگلی، چشمه و رودخانه ١٢ کیلومتری جنوب شرقی بانه
١٥ دریاچهٔ سد گاوشان چشم انداز دریاچه سد و محلی برای قایقرانی، شنا، ماهی گیری کیلومتر ٤٥ جاده سنندج کامیاران
١٦ سد سنگ سیاه تفرجگاه طبیعی ۱۸ کیلومتری جنوب شرقی دهگلان
١٧ چشمهٔ آب معدنی گواز چشمه های جوشان آب گرم با خاصیت آب درمانی شهرستان سروآباد روستای گواز
١٨ چم شوی بانه چشم انداز روستا، غار شوی، تفرجگاه جنگلی شمال غربی بانه
ب) جاذبه های تاریخی، مذهبی و فرهنگی
۱ آثار تاریخی و موزه ها
قلعۀ باستانی زیویه:
این قلعه در ۴۵ کیلو متری شرق سقز و در شمال روستای زیویه واقع شده است.
قلعهٔ زیویه هم از نظر معماری و هم از نظر آثار هنری یکی از شاخص ترین مکان
های تاریخ ایران باستان محسوب می شود و مربوط به اقوام مان نایی و ماد است
که ۲۷۰۰ سال پیش در شمال غرب ایران حکومت می کرده اند. اشیای به دست آمده
در این قلعه از چیره دستی استادان مان نایی حکایت دارد که از لحاظ مطالعه،
سرآغاز و منشأ هنر ایران در دوران هخامنشیان است.
غار باستانی کرفتو: این غار در ۶۷ کیلومتری شمال غربی دیواندره قرار دارد و یکی از قدیمی ترین و در عین حال شگفت انگیزترین غارهای طبیعی ایران است که در ادوار مختلف مورد استفاده و سکونت انسان بوده و طی این دوره ها جهت سکونت تغییر حالت داده و فضاهایی به صورت معماری صخره ای در چهار طبقه و در دل کوه حفر شده است.
قلعۀ باستانی قم چقای: این دژ باستانی در ۴۵ کیلومتری بیجار و در ۱۲ کیلومتری روستای قم چقای قرار گرفته است. موقعیت طبیعی آن باعث شده که این قلعه از اهمیت خاصی برخوردار باشد؛ زیرا از یک سو به پرتگاهی بسیار هولناک و از سوی دیگر به دره ای عمیق مشرف است که رودخانه ای در خط القعر آن جاری است. در سمت شمالی آن که از ارتفاع کمتری برخوردار است، بقایای دیواری عریض و محکم از سنگ لاشه با ملات و برج های نیم استوانه ای قرار دارد. معماری باشکوه قلعه در کنار دره عمیق موجب شگفتی هر بازدیدکننده ای می شود.
کتیبه و نقش برجستۀ زینانه (تنگی ور): در ۴۵ کیلومتری شمال غرب کامیاران (نزدیکی روستای تنگی ور)، در دره ای تنگ و بر روی صخره ای مرتفع، کتیبه ای با خط میخی و زبان آشوری باستان همراه با نیم تنهٔ مردی در داخل تاقچه ای (بر روی صخره) کنده کاری شده است. علاوه بر اهمیت تاریخی کتیبه، محل استقرار آن نیز از لحاظ طبیعت گردی بسیار مهم است، زیرا آبشارهای طبیعی فراوان منطقه و درهٔ تنگی ور از دیدنی ترین نقاط استان به شمار می روند.
موزۀ سنندج: این موزه در خیابان امام(ره)، کوچه حبیبی و در بخش بیرونی عمارت ملا لطف اللّٰه شیخ الاسلام مشهور به خانهٔ سالار سعید قرار دارد و در آن آثار و اشیای تاریخی کشف شده از استان و سایر نقاط ایران به نمایش گذاشته شده است. اروسی موزهٔ سنندج یکی از نمونه های بی نظیر هنر اروسی سازی و کار استادکاران سنندجی است. عمارت ملا لطف اللّٰه از بناهای باقی مانده دورهٔ قاجار است. موزهٔ سنندج از چهار بخش: پیش از تاریخ، تاریخی، اسلامی و بخش نمایش موقت تشکیل شده است.
۲ مراکز مهم مذهبی استان
روستای نگل و قرآن تاریخی آن:
روستای نگل در ۶۵ کیلومتری جادهٔ سنندج مریوان واقع شده است. بنا به
روایت در قرون اولیهٔ اسلامی، چهار جلد قرآن نوشته شده و به چهار منطقه
فرستاده شده است که یکی از آن ها هم اکنون در مسجد روستای نگل نگهداری می
شود. این قرآن که به خط کوفی و بر روی پوست آهو نوشته شده است، در میان
مردم منطقه جایگاه خاصی دارد و به دلیل برخورداری از ارزش معنوی، هنری و
تاریخی، هر ساله مشتاقان زیادی را به سوی خود جذب می کند.
مسجد جامع سنندج: زمان احداث مسجد مربوط به دورهٔ قاجار بوده و به دستور امان اللّٰه خان والی کردستان در سال ۱۲۲۸ هجری قمری ساخته شده است. این مسجد دو ایوانی است با یک حیاط مرکزی که در پیرامون آن ۱۲ حجره برای طلاب علوم دینی ساخته شده است. مسجد دارای شبستانی بزرگ با ۲۴ ستون است و اطراف شبستان و سر ستون ها با آیات کلام اللّٰه مجید مزین شده است.این مسجد یکی از جاذبه های دیدنی شهر سنندج است.