استان آذربایجان شرقی ::.
ﻗﻔﻘﺎز و اروﭘﺎﺑﻮده اﺳﺖ. اﻳﻦ اﺳﺘﺎن ﺑﺎ وﺳﻌﺖ 45490/88 ﮐﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ در ﺷﻤﺎل ﻏﺮب اﻳﺮان واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ
ﮐﻪ 2/7 درﺻﺪ از ﻣﺴﺎﺣﺖ ﮐﺸﻮر را در ﺑﺮ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد و از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ، ﻳﺎزدﻫﻤﻴﻦ اﺳﺘﺎن ﮐﺸﻮر اﺳﺖ. آذرﺑﺎﻳﺠﺎن
ﺷﺮﻗﯽ از ﻧﻈﺮﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ ﺑﻴﻦ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎرات ٥٤ درﺟﻪ و 30 دﻗﻴﻘﻪ ﺗﺎ 47 درﺟﻪ و 43 دﻗﻴﻘﻪ ﻃﻮل ﺷﺮﻗﯽ
و ﻣﺪارﻫﺎی 36 درﺟﻪ و 47 دﻗﻴﻘﻪ ﺗﺎ 38 درﺟﻪ و 42 دﻗﻴﻘﻪ ﻋﺮض ﺷﻤﺎﻟﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ.این استان از شمال
به جمهوری‌آذربایجان و کشور ارمنستان، از غرب و جنوب غرب به استان آذربایجان غربی، از شرق
به استان اردبیل و از جنوب به استان زنجان محدود می شود. مرکز استان آذربایجان شرقی، شهر تبریز است
و از شهرهای مهم آن می توان به اهر، میانه، مرند و مراغه اشاره کرد.
تحوّلات زمین شناسی فلات آذربایجان
فلات
آذربایجان در شمال غربی فلات ایران واقع شده است.این ناحیه در محل برخورد
دو رشته کوه البرز و زاگرس با امتداد شرقی غربی و شمال غربی جنوب شرقی
قرار دارد.حرکات کوهزایی و فعالیت آتشفشانی اواخر دورهٔ ترشیاری و اوایل
کواترنر سبب پیدایش ناهمواری های آذربایجان شده اند.فلات آذربایجان در طول
دوران مختلف زمین شناسی در معرض تغییرات فراوانی بوده است. این فلات گاهی
در اثر خشکی زایی از زیر آب بالا آمده و گاهی به زیر آب رفته است. فعالیت
های کوهزایی اواخر دورهٔ ترشیاری و اوایل کواترنر، سبب چین خوردگی رسوب های
انباشته شده در حوضه های رسوبی قدیمی شده است. به همین دلیل ناهمواری های
این فلات جزء ناهمواری های جوان محسوب می شوند.پس از تشکیل چین خوردگی های
جوان، رویداد فرسایش، موجب انباشته شدن رسوبات جدید و تشکیل رسوبات کواترنر
شده است.
استان آذربایجان شرقی به دلیل واقع شدن در محل اتصال دو
رشته کوه مهم و اصلی ایران، یعنی البرز و زاگرس در ردیف مناطق کوهستانی به
شمار می آید که دارای هفت واحد کوهستانی به شرح ذیل است:
- رشته‌کوه قره‌داغ ارسباران: شمالی‌ترین واحد کوهستانی استان بوده و از دیوان داغ آغاز و به دره‌رود منتهی می‌گردد.
- رشته‌کوه قوشه‌داغ: از جنوب قره‌داغ شروع شده و به سبلان ختم می‌شود.
- توده آتشفشانی سبلان : با ارتفاع ۴,۸۱۱ متر مرز مشترک میان استان های آذربایجان شرقی و اردبیل است.
- رشته‌کوه‌های میشو و مورو : از غرب و مرکز استان شروع شده و تا ارتفاعات عون بن علی و شبلی ادامه می یابد.
- رشته‌کوه بزقوش : با ارتفاع ۳,۳۰۳ متر، مرز بین شهرستان‌های میانه و سراب به شمار می آید.
- توده آتشفشانی سهند : با ارتفاع ۳,۷۰۷ متردر جنوب تبریز بلندترین قله استان آذربایجان شرقی است.
- در آخر، هفتمین رشته‌کوه این استان اربط یا تخت سلیمان می باشد که از دامنه‌های جنوبی سهند شروع شده و به سمت جنوب امتداد می‌یابد.
۴۰ درصد از سطح استان آذربایجان شرقی را کوهستان و ۲۸/2 درصد را تپه ماهورها و ۳۱/8 درصد را زمین های هموار(دشت های میان کوهی و جلگه ها)فرا گرفته است.
جاذبه های طبیعی
استان ما به دلیل داشتن تنّوع آب و هوا، تنّوع ناهمواری ها و پوشش گیاهی از قابلیّت ها و جاذبه های طبیعی فراوانی در تمام فصول سال برخوردار است.از جمله جاذبه های طبیعی می توان به پدیده های زیر اشاره کرد:
۱ رودخانه ها: ارس، آجی چای، صوفی چای، قزل اوزن و ده ها رودخانهٔ فصلی با سیراب کردن زمین های کشاورزی مجاور خود موجب رونق اقتصاد کشاورزی آذربایجان شرقی شده اند و به اطراف خود طراوت و زیبایی بخشیده
۲ آبشارها: عیش آباد، سرکند دیزج، گل آخئر، آسیاب خرابه از آبشارهای معروف استان اند که زیبایی خاصی را به طبیعت استان داده اند.
۳ آب های معدنی وگرم: استان ما به دلیل شرایط زمین ساختی، از کانون های مهم آب معدنی و آب گرم محسوب می شود که در چهار منطقهٔ عمده در اطراف کوه سهند، اطراف بزقوش، شمال شرقی کلیبر و اطراف میشو داغ تمرکز یافته اند.
۴ جنگل ها: جنگل های استان از مناظر طبیعی به شمار می روند که به علت تنّوع در گونه های جنگلی و انبوهی، جذابیت زیادی دارند. وجود آب وهوای مناسب در مناطق جنگلی استان توجه بسیاری از گردشگران کشورمان را به خود جلب کرده است. علاوه بر جنگل های وسیع و با ارزش ارسباران، جنگل هایی در دره های برخی از مناطق کوهستانی استان به چشم می خورند که طبیعت زیبایی را خلق کرده اند.
۵ سواحل وجزایر: جزیرهٔ اسلامی با طبیعت سرسبز وخرم و آب شیرین و گوارا در میان دریاچه ای شور، جزیرهٔ قویون داغی به عنوان زیستگاه قوچ و میش ارمنی، گوزن زرد ایرانی و پرندگان متعدد و وجود آب شیرین و در نهایت جزایر اسپیر و آرزو به عنوان زیستگاه پرندگان، چشمان هر گردشگری را می نوازد. علاوه بر این قابلیّت ها، توان های عظیم آب درمانی با آب تنی در این دریاچه موجبات جذب گردشگران را فراهم آورده است.
۶ تالاب ها: تالاب بین المللی قوری گل و تالاب قره قشون از جمله تالاب های استان اند که پرندگان زیادی در آن ها زندگی می کنند که چشم انداز زیبایی در نظر گردشگران ترسیم می کنند.
۷ کوهستان ها ونواحی ییلاقی: بیش از نیمی از مساحت استان را مناطق کوهستانی و تپه ماهورها تشکیل می دهند. دامنه ها ودره های این ارتفاعات با آب وهوای معتدل و مناظر زیبا و دارا بودن مکان های دیدنی از نواحی جذب گردشگری در فصول گرم سال به حساب می آیند. دامنه های قره داغ، میشو داغ، سهند و قوشاداغ به همراه سایر ارتفاعات با داشتن جاذبه های طبیعی زیباترین مناظر طبیعی را در خود جای داده اند.
8 غارها: غارهای هامپوئیل (کبوتر)در مراغه، آق بلاغ در هشترود، دوگیجان درمرند و اسکندر در سعیدآباد بستان آباد از جمله جاذبه های طبیعی اند که هر کدام چشم انداز خاصّی دراستان ما به وجود آورده اند.
ب) جاذبه های انسانی
استان ما به دلیل داشتن قدمت سکونت ۶۰۰۰ ساله یکی از مراکز مهم تمدن انسانی در دوره های مختلف تاریخ
به شمار می رود.
۱ جاذب ههای تاریخی
بناها و یادما نهای تاریخی: کاخ شهرداری، عمارت ایل گولی، بقایای عمارت ربع رشیدی تبریز و عمارت طومانیانس کلیبرو... از بنا های تاریخی در استان ماست.
قلعه ها: قلعه های جمهور یا بابک کلیبر، پشتو، ضحاک هشترود ، نودوز اهر ، آوارسین خدا آفرین، سن سارود مرند ، قیزلارقالاسی مراغه ، جوشین ورزقان، آغچاقلعه و قیزقالاسی میانه، آق گنبدیاهلاکو، جزیره اسلامی، آیی قلعه سی سراب، کردشت جلفا و قلعهٔ بختک لیلان در ملکان از نقاط دیدنی استان به حساب می آیند.
پل های تاریخی: پل قیزکورپوسی میانه، پل میانه، پل خداآفرین، پل بش گوز بناب، پل قیزلارکورپوسی ملکان و … از بناهای دیدنی استان آذربایجان شرقی اند.
خانه های قدیمی: خانه های مشروطیت، قدکی ، بهنام ، گنجه ای زاده ، سلماسی و … از جمله خانه های به جا مانده از گذشتگان ماست.
اماکن باستانی وگورستان های تاریخی: مشهورترین آن ها عبارت اند از: منطقهٔ تاریخی قوبول دره سی هوراند، غار قدمگاه آذرشهر، گورستان پینه شلوار.
تپه های باستانی: کول تپهٔ مرند وعجب شیر، قلعهٔ جوق وامام چای سراب، مصلای آذرشهر، قره تپه تسوج و اژدها داشی هوراند از دیگر نقاط دیدنی استان ما به حساب می آیند.
سنگ نبشت هها: از سنگ نوشته های استان می توان به سقندل ورزقان، قیرخ قیزلار ونشتبان ورازلیق
سراب، شیشه دراهر وجوان قلعه در عجب شیر اشاره کرد. حمام های تاریخی: حمام های کردشت جلفا ونوبر تبریز از جاذبه های دیگر استان اند. کاروان سراهای تاریخی: از کاروان سرا های به جا ماندهٔ استان ما گویجه بل اهر، الخلج درتیکمه داش، جمال آباد میانه، خواجه نظر جلفا و پیام مرند را می توان نام برد.
۲ جاذبه های مذهبی
استان ما گنجینه ای از یادمان های مذهبی و زیارتی است که در دوران اسلامی شکل گرفته اند. وجود گنبدهای نیلگون و فیروزه ای، مناره ها و برج ها، مقابر عرفا و منسوبان ائمهٔ اطهار (ع) معنویت خاصی در کالبد جاذبه های گردشگری استان دمیده است؛ از آن جمله می توان به گوی مسجد یا مسجد کبود (فیروزهٔ جهان اسلام)، مسجد ارک علیشاه (بزرگ ترین بنای اسلامی در قرن هشتم هجری)، مقبرة الشعرا (مدفن بیش از ۳۰۰ عارف وشاعرودانشمند)، مقبرهٔ دو کمال (کمال الدین بهزاد وکمال الدین خجندی)، مقبرهٔ شیخ شهاب الدین اهری در اهر و امامزاده های (سید محمد آقا در جلفا و سید حمزه در تبریز و...)، کلیساهای استان نظیر کلیسای سنت استپانوس در جلفا اشاره کرد.
3 موزه ها: موزه های مشروطه، سنجش، قاجار، قرآن وکتاب، سایت موزه عصر آهن تبریز، موزهٔ تاریخ طبیعی، موزهٔ ادبی شهریار، شهرداری، شهداء، استانداری، محرم و فرش در تبریز، موزهٔ ادب عرفان در اهر، موزهٔ عشایر آذربایجان در سراب، موزهٔ مردم شناسی جنوب سهند در بناب، موزهٔ ایلخانی و موزهٔ سنگ نگاره ها در مراغه و موزهٔ هدایا در شهر خامنه از جمله موزه های معروف استان ما می باشند.
۴ جلوه های روستایی ویژه: روستاهای استان به دلیل موقعیّت جغرافیایی و قدمتشان جلوه های طبیعی و تاریخی شگفت آوری دارند.برخی از این روستا ها به عنوان روستاهای هدف گردشگری در سال ۱۳۸۵ به ثبت رسیده است. روستاهای چراغیل در آذر شهر کندوان در اسکو خشکناب در بستان آباد توتاخانه در بناب سفیدان در تبریز اشتبین، کردشت و نوجه مهر در جلفا آینالو، اسکانلوی سفلی خدا آفرین و متعلق در کلیبر چکان در مراغه زنوزق در مرند آستمال، آقا بابا فرامرزی، کاسین و کرینگان در ورزقان جاذبه های گردشگری زیادی دارند.
5 جاذبه های تجاری و بازرگانی: قرارگرفتن بسیاری از شهرهای استان درمسیر جادهٔ ابریشم و رونق تجارت و بازرگانی از زمان های قدیم، باعث ایجاد بازارهای قدیمی در شهرستان های این استان شده است، همچون بازار تبریز (بزرگ ترین بازار مسقف جهان که به ثبت جهانی یونسکو رسیده است)، بازار اهر، بازار مرزی جلفا و...
پیشینه ی تاریخی آذربایجان شرقی
آذربایجان و سرزمین های هموار آن در اوایل هزاره نخست پیش از میلاد محل سکونت سه گروه نژادی بوده که این سه گروه عبارتند از: گروهی از طوایف و اقوام بومی محلی که در اصطلاح به آنان «آسیانی» گفته می شد. گروه دوم، مردم سامی نژادی بودند که دست کم از هزاره دوم پیش از میلاد، توسط آشوریان به صورت برده و اسیر از سرزمین های سوریه، فلسطین و بابل به این منطقه آورده شده اند و عده ی دیگر نیز برای تجارت و زندگی به این سرزمین آمدند. و اما گروه سوم، اقوام آریایی و به ویژه مادها بودند که در نیمه نخست هزاره پیش از میلاد در آذربایجان مستقر شدند و این منطقه را «ماد کوچک» نامیدند.
نام آذربایجان برگرفته از کلمه «آتورپاتکان» از «آتورپاتن یا آذرپات»، به معنی «آذر پاسدار» یا «نگهبان آتش» است. همچنین آنان معتقدند آذربایجان به دلیل وجود مقدس ترین آتش ایزد افروخته به نام «آذرگشسب» در « باکو» و نیز «شیز مراغه» یا «تخت سلیمان» امروزی، دارای جایگاهی ویژه در آن زمان بود و به همین دلیل آن را «سرزمین آتش» می نامیدند. در مقابل، عده ای نیز وجه تسمیه آذربایجان را مربوط به وجود سرداری به نام «آتروپات» می‌دانند این گروه بر این باورند، بعد از غلبه اسکندر مقدونیبه ایران در سال ۳۳۱ پیش از میلاد، سرداری به نام «آتورپات» یا «آتروپاتن» در آذربایجان قیام کرد و از اشغال سرزمین، توسط یونانیان ممانعت به عمل آورد که بعدها در پی مرگ اسکندر و علیرغم درگیری و نزاع بین جانشینان وی، آتروپات حاکم منطقه «ماد کوچک» شدو نام این منطقه را به جهت تقدیر از زحمات وی در مقابل بیگانگان به «آتروپاتگان» نامگذاری نمودند نام آتروپاتگان در فارسی میانه آتورپاتکان، در آثار کهن فارسی «آذربادگان» یا «آذربایگان» و در فارسی کنونی آذربایجان نامیده می شود.
پیشینۀ سکونت انسان دراستان
در جواب این سؤال که آذربایجان کی و چگونه محل سکونت شد و ساکنان اولیّهٔ آن از کدام اقوام بوده اند، اطّلاع دقیقی در دست نیست. برخی از دانشمندان، با توجّه به اشکال سفالینه های به دست آمده، در کاوش های باستان شناسی ساکنان اولیه آذربایجان را مردمی دامدار و از نژاد مدیترانه ای می دانند. در آغاز هزارهٔ اول ق.م. درّهٔ آجی چای و ناحیهٔ کنونی تبریز متعلق به قوم متمدن دالیان بوده است. کاوش های باستان شناسی در این منطقه کم انجام گرفته و مدارک قابل استناد در این زمینه بسیار ناچیز است. تپه های فراوان مکشوفه و غیرمکشوفهٔ باستانی، سنگ نگاره های متعلق به پادشاهان اورارتی و وجود قبرستان های کلان سنگی در نقاط مختلف معروف اند، بیانگر سکونت طولانی انسان در این استان است. از سویی آذربایجان در طول تاریخ، دالان « گوور » استان که به قبرهای جابه جایی اقوام از شرق به غرب و بالعکس بوده و نقش عمده ای در تبادلات فرهنگی اقوام گوناگون داشته است. درنتیجهٔ کاوش های باستان شناسی سال های اخیر آثار فراوانی در جنوب شرقی استان به دست آمده که متعلق به عهد حجر قدیم است و قدمت تمدن آذربایجان را به هزارهٔ چهارم ق.م می رساند.
پیش از اسلام
استان آذربایجان شرقی در گذشته بخشی از سرزمین تاریخی ماد بوده که به «ماد کوچک» شهرت یافته بود. در زمان حکمرانی اسکندر مقدونی بر ایران در ۳۳۱ سال پیش از میلاد، شهربان منطقهٔ ماد کوچک که سرداری بهنام «آتورپات» یا «آتروپاتن» بوده، علیه اسکندر قیام کرده و با انعقاد پیمانی دست یونانیان را از آذربایجان کوتاه ساخت. اسکندر مقدونی نیز آتروپات را به شرط پیروی از امپراتوری او، در این منطقه باقی نگه داشت.
جانشینان اسکندر پس از مرگ وی به جنگ و نزاع با یک‌دیگر پرداختند و در همین دوران بود که آتروپات حاکم منطقهٔ ماد کوچک شد. نام این منطقه نیز به‌جهت تقدیر از زحمات وی در مقابل بیگانگان به «آتروپاتگان» معروف شد. بعدها نیز به نام‌های مختلفی نظیر «آذربادگان» و «آذرآبادگان» مشهور گشت.آذرپاتکان در دورهٔ ساسانیان ساتراپ‌نشین و یکی از مهم‌ترین ایالت‌های ایران بوده که به‌جهت قرارگرفتن آتشکدههای بزرگ و مشهور نظیر آتشکدهٔ آذرگشسنب در آن به آذربایجان شهرت یافت.
پس از اسلام
با حمله مغولان و با ورود هلاکوخان، آذربایجان مرکز شاهنشاهی مغولان از خراسان تا شام شده بود. پس از مغولان، خاندان ترکان قره قیونلوها و آق قیونلوها بر این منطقه تسلط یافتند. در زمان صفویه، شاه اسماعیل اول شهر تبریز را پایتخت ایران اعلام کرد. در دوره قاجار و در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار بخشی از آذربایجان طی عهدنامه‌هایی به روسیه واگذار شد. بعد از فتحعلی شاه، شهر تبریز ولیعهد نشین شد و به این ترتیب احمد شاه، ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه ومحمدعلی شاه دوران ولایت عهدی خود را در این شهر گذراندند. رضاخان در سال ۱۳۰۰ شمسی سیطره حکومت مرکزی ایران را بر این منطقه برقرار کرد. با شروع جنگ جهانی دوم در سال ۱۳۲۰ شمسی، نیروهای شوروی وارد آذربایجان شدند. این نیروها در اردیبهشت ماه ۱۳۲۵ شمسی به دنبال طرح مسئله آذربایجان در سازمان ملل متحد، آذربایجان را تخلیه کردند.
فرهنگ زبان و اقوام آذربایجان شرقی
آداب و رسوم
از دیدگاه یونسکو، فرهنگ کلیت تامی از ویژگی های معنوی، مادی، فکری و احساسی است که یک گروه اجتماعی را از
گروه
های دیگر متمایز می کند. فرهنگ نه تنها هنر و ادبیات را دربرمی گیرد؛ بلکه
شامل آیین های زندگی، حقوق اساسی نوع بشر، نظام های ارزشی، سنت ها و
باورهاست. هر جامعه از طریق فرهنگ، خود را از دیگر جوامع متمایز می کند و
همواره با انتقال سنت ها، ارزش ها و اعتقادات به نسل جدید، ضمن حفظ هویت
قومی، آن را بازسازی می کند. بنابراین شناخت فرهنگ، عادات و شیوهٔ زندگی هر
قوم و تلاش برای حفظ آن در میان نسل جوان، از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
همان طور که می دانیم در همهٔ بخش های این استان، شیوه های مختلف زندگی،
گویش ها و لهجه های مختلف، باورها و اعتقادات، مراسم عزاداری و جشن ها،
موسیقی و بایاتی ها و داستان های جالب و متنوعی وجود دارد که آشنایی شما
دانش آموزان عزیز (وگاه یاد آوری آن) می تواند ضمن حفظ و نگهداری این
گنجینه های فرهنگی، برغنای آن بیفزاید. در این کتاب با بخشی از فرهنگ،
زبان، گویش، مذهب و برخی ویژگی های فرهنگی استان
آشنا خواهید شد.
خانواده و خویشاوندی
خانواده یکی از
ارکان مهم زندگی اجتماعی است. امروزه با وجود تغییر زندگی گسترده به زندگی
هسته ای که شامل زن و مرد و فرزندان می شود، هنوز هم خانواده به عنوان یکی
از اساسی ترین نهاد ها نقش مهمی دارد. فرزندان در کنار والدین و در ارتباط
با پدربزرگ، مادربزرگ و سایر خویشاوندان پیوند خانوادگی خود را محکم نگه می
دارند. در استان آذربایجان شرقی خانواده از جایگاه خاصی برخوردار است و
خانواده ها در ارتباط با تربیت فرزندان نقش بسیار مهمی ایفا می کنند. رفت و
آمدهای خانوادگی، صله رحم و… بسیار متداول بوده و مراسم مختلف و جشن ها با
حضور بزرگان فامیل برگزار می شود.
زبان و گویش
زبان
شناسان بر این باورند که در دوران ماقبل مادها به دلیل کثرت اقوام ساکن در
آذربایجان، مردم این منطقه گویش های گوناگون داشته اند. که امروزه اطلاعات
چندانی از آنها در دسترس نیست. با مهاجرت آریایی ها و تغییرات نژادی که از
این مهاجرت حاصل شد، گویش مردم منطقه در دوران مادها و هخامنشیان، ( ٦١٢
٣٢٧ ق.م) که اکثریت ساکنانش آریایی بودند زبان پارسی باستان بوده است. طی
صدها سال تغییراتی که در زبان پارسی باستان به وجود آمد از آغاز سلطنت
اشکانیان به پارسی میانه تبدیل شد و از نظر گویشی، به دو گویش عمده پهلوی
شمالی و پهلوی جنوبی (معرب آن فهلوی) تقسیم شد. پنج ولایتی که به زبان
پهلوی شمالی سخن می گفتند عبارت بودند از (اصفهان، ری، همدان، ماهبذان و
آذربایجان) چون این نواحی محل زندگی طوایف ماد بوده، این نوع لهجه پهلوی را
زبان دگرگون شده مادی قدیم می دانستند که در این نواحی رایج بوده است.
بعضی از ایران شناسان، زبان حقیقی پهلوی را که در زمان دولت اشکانیان، زبان
اداری و کتابت بود زبان آذربایجانی می دانستند.
با گسترش اسلام در آسیای میانه و
اسلام آوردن عده کثیری از قبایل ترک ساکن منطقه و روی کار آمدن دولت
ایرانی تبار سامانیان ( ٢٠٤ ه.ق) ارتباط با قبایل ترک ساکن آسیای مرکزی
تنگاتنگ شد. بنابه گفته مورخان، سامانیان هر سال به قبایل ترک حمله می
کردند و عده ای از جوانان ترک را اسیر می گرفتند از این طریق گروهی از آنان
به عنوان سرباز و یا خدمه وارد دربار سامانیان می شد و تعدادی از آنها به
دربار خلافت بغداد فرستاده می شدند. بعضی از این ترکان که سربازان جسور و
مردان مدبر بودند در دربار سامانیان
به مقامات عالی اداری، درباری و
نظامی می رسیدند. یکی از این ترکان آلیپ تکین غلام نوح ابن منصور سامانی
بود که در دربار سامانیان به مقام حاجبی رسید و دیگری دامادش سبکتکین بود
که به سپهسالاری خراسان رسید و اولین دولت ترک نژاد را در سال ٣٦٦ ه. ق در
ایران تأسیس نمود. غزنویان در سال ٤٢٩ ه.ق از ترکان کثیرالعده سلجوقی در
جنگ دندانقان شکست خوردند و با این شکست دومین دولت فراگیر ترک توسط طغرل
بیگ رئیس غزان سلجوقی در سال ٤٢٩ ه.ق در ایران و آسیای صغیر (ترکیه امروز)
تأسیس شد. از این زمان چون آذربایجان به دلیل داشتن مراتع خوب ییلاقی و
جلگه های پست قشلاقی محل زندگی مناسبی برای ایلات دامدار و کوچرو سلجوقی
بود بیشتر این اقوام مهاجر در آذربایجان ماندگار شدند. استمرار استقرار
دولت های ترک زبان به صورت طبیعی زبان ترکی در آذربایجان را توسعه داد. به
طوری که در دوران حاکمیت همه این دولت ها مردم آذربایجان به زبان ترکی تکلم
می کردند اما امورات اداری و درباری همه این دولت ها هم چنان به زبان
فارسی صورت می گرفت.
امروزه گویش مردم آذربایجان به دلایل تاریخی و جامعه شناختی ترکی آذری است. ولی زبان اداری و آموزشی و نوشتاری فارسی می باشد. تعداد زیادی از لغات آذری باستان در اصطلاحات کشاورزی، تقویمی، توزینی، اسامی روستاها و محل ها کاربرد دارد.بقایای گویش آذری باستان که قبل از حضور اعراب و سلجوقیان زبان گویشی مردم آذربایجان بوده است و جهانگردان، مورخان و جغرافی نویسان اسلامی از آن یاد کرده اند. تاکنون در بعضی از روستاهای آذربایجان مانند گلین قیه و هرزند عتیق شهرستان مرند و روستاهای ملک و کرینگان شهرستان ورزقان و مردانقم شهرستان خداآفرین و غیره به دلایل دورافتادگی از مرکز و گاه تعصبات قومی محفوظ مانده و ساکنان مناطق یاد شده به آن گویش تکلم می کنند.
شهریار و روز شعر وادب فارسی
سید
محمدحسین بهجت تبریزی، متخلص به شهریار،از برجسته ترین شاعران معاصر ایران
است که به زبان های فارسی و ترکی شعر سروده است. در تقویم ایران بیست و
هفتم شهریور ماه که مصادف نام گذاری شده « شعر و ادب فارسی » با روز درگذشت
استاد است، روز است. او در سال ۱۳۳۱ و ۱۳۳۲ منتشر شد « حیدر بابایه سلام »
منظومهٔ و بسیار مورد استقبال قرار گرفت. این منظومه درخشان ترین اثر ادبی
زبان ترکی است و تاکنون به ۸۷ زبان زندهٔ دنیا ترجمه شده است.
بایاتیلار
دوبیتی های بومی ادبیات شفاهی مردم آذربایجان، یکی از رایج ترین انواع آهنگین ادبیات عامیانه به شمار می روند.
« بایاتی » ها وسیله ای برای بیان شادی ها، دردها و آرزوهای مردم آذربایجان است.
لالایی ها
لالایی ها بخش لطیفی از ادبیات
شفاهی سرزمین ماست که به عنوان نخستین ارتباط کلامی مادر با کودک، مهر و
محبت مادرانه را به طرز زیبایی در وجود کودکان جاری می سازد و موجب آرامش
جسم و روح مادر وکودک می شود. از دیرباز در آذربایجان لالایی ها در فرهنگ
عامیانهٔ مردم جایگاه مهمی داشته است.
بازی های محلی
در گذشته در مناطق
مختلف آذربایجان همچون دیگر مناطق ایران، کودکان و نوجوانان اوقات فراغت
خود به صورت های گوناگون سپری می کردند که هم موجب تفریح و شادی آنان می شد
و هم آنها را با فنون و مهارت های اجتماعی آشنا می ساخت. متأسفانه امروزه
این بازی ها که پر از شادی و نشاط جای خود را به وسایل ارتباط جمعی به ویژه
تلویزیون، بازی های رایانه ای، آتاری و … داده است که هم آثار نامناسبی بر
سلامت روح و روان کودکان و نوجوانان برجای می گذارد و هم سلامت جسمی آنان
را به مخاطره می اندازند. در آذربایجان با توجه به تنوع این منطقه انواع
بازی های محلی مشاهده می شود. از جملهٔ آن ها می توان به بازی: بنفشه بنده
دوشر، بش داش، طناب کشی، تیرنا ووردی، پیل دسته (کلینگ آغاج)، آرادا ووردی ،
گیزلین پالانَج (قایم باشک) و... اشاره کرد.
موسیقی آذربایجان
موسیقی محلی آذربایجان،
با طبیعت زیبای این منطقه (کوه ها و دامنه ها، دشت های سرسبز و دره های
عمیق) و زندگی سنتی مردم روستاها و ایلات و عشایر درهم آمیخته است. موسیقی
آذری هم از روح حماسی و پهلوانی برخوردار است و هم عشق به طبیعت و انسان و
انسانیت را بازگو می کند. این موسیقی سرشار از گذشت و فداکاری در راه میهن و
همنوعان است. عاشیق لار (عاشیق ها) که سروده ها و شعرهای مردمی را به شکل
زیبایی می خوانند، با لباس و کلاه مخصوص و چکمه های ساق بلند، سازخود را در
آغوش می گیرند و هنگام خواندن بایاتی ها و دیگر اشعار عامیانه هر شنونده
ای را تحت تأثیر قرار می دهند.
درگذشتهٔ نه چندان دور عاشیق ها، به صورت خوانندگان دوره گرد با ساز خود در عروسی ها و مجالس جشن روستاییان شرکت می کردند و در قهوه خانه ها ساز خود را همراه دف و سرنا می زدند و می خواندند. عاشیق ها انسان های مبارز، پیشرو قیام مردمی علیه ستمگران و دشمنان میهن خود بودند. آن ها سروده های زیبای خود را با انگیزه های احساسی ناب و انسانی و حفظ امانت هنر عاشقی، در میان مردم می خواندند. مشهورترین داستان های آنها کور اوغلی، اصلی کرم، قاچاخ نبی و… می باشد که هنوز هم در پاره ای از روستاهای استان، در مراسم عروسی و مهمانی ها خوانده می شود.
مراسم چهارشنبه سوری
در آذربایجان چهارشنبه
های اسفند ماه هر کدام نامی دارند و هر یک از آنها منتسب به یکی از عناصر
اربعه یعنی باد، خاک، آتش و آب است. به همین دلیل در برخی از نقاط، اولین
چهارشنبه را یئل چرشنبه سی (چهارشنبهٔ باد)، دومین چهارشنبه را توپراق
چرشنبه سی (چهارشنبهٔ خاک) سومین چهارشنبه را اود چرشنبه سی (چهارشنبهٔ
آتش) و چهارمین چهارشنبه را آخیر چرشنبه (چهارشنبهٔ آخر) و یا سو چرشنبه سی
(چهارشنبهٔ آب) می نامند. اما امروزه فقط در آخرین چهارشنبهٔ سال مراسم
پریدن از روی آتش برپا می شود. و با گفتن: دیش آغریم، باش آغریم، قا دا
بالا، درد و بلام هامیسی تؤکولسون بواودا (یعنی دندان دردم، قضا و بلا و
درد و بلایم همه شان در این آتش از بین بروند) از روی آتش می پرند.
بیشتر بدانیم
یکی از رسم های رایج در اکثر
روستاهای آذربایجان شرقی رسم شال اندازی بوده که امروز نیز در برخی روستاها
کم و بیش به چشم می خورد.پس از مراسم پریدن از روی آتش همه به خانه هایشان
باز می گردند و پس از شام به پشت بام می روند و از روزنهٔ سقف خانه ها شال
یا دستمال متصل به چند متر طناب را به داخل خانه آویزان می کنند. اهالی
خانه در شال بادام، گردو، کشمش و گردو می ریزند و آن را گره می زنند.
گذاشتن تخم مرغ رنگ شدهٔ آب پز، جوراب، پول و... داخل شال نیز رسم است.
باور مردم بر این بوده است که می گویند نباید شال انداز را دست خالی
برگرداند. شهریار در مورد شال اندازی در بخشی از حیدر بابا یه سلام خود می
نویسد:
خشامیدی ،گئجه قوشی اوخوردی
آداخلی قیز ، بیگ جورابین توخوردی
هرکس شالین بیر باجادان سوخوردی
شال ایسته دیم من ده اوده آغلادم
بیر شال آلیب ، تئز بئلیمه باغلادم
غلام گیله قاشیدیم ، شالی سالادیم
فاطمه خالا منه جوراب باغلادی
خان نه نه می ، یادا سالیب آغلادی
فهرست جاذبه های گردشگری آذربایجان شرقی
به تفکیک شهر
آذر شهر : مسجد چارسو(چارسی) - گورستان قدمگاه (بادامیار) - چشمه تاپ تاپان.
اسکو: مسجد تاریخی سبز میدان - چشمه آب معدنی کندوان - منازل مسکونی روستای کندوان.
اهر: مسجد جامع اهر - قلعه انداب جدید - کاروانسرای شاه عباسی گویجه ئیل - بازار قدیمی شهر اهر - آرامگاه شیخ شهاب الدین اهری - قلعه نودوز.
بستان آباد: آب گرم و آب معدی بستان آباد - تالاب قوری گل.
بناب : مسجد زرگران - مسجد تاریخی مهر آباد - دهکده صخره ای سور - مسجد جامع روستای زواره - حمام تاریخی حاج فتح الله - مسجد کبود - مسجد جامع زاوشت-مسجد جامع اسماعیل بیگ.
تبریز: مسجد تاج الدین علیشاه (ارگ علیشاه) - ائل گلی (شاه گلی) - مسجد کبود - ساختمان شهرداری تبریز - موزه مشروطیت تبریز - مسجد جامع، آرامگاه سیّد همزه، پل تاریخی آجی جای، کلیسای مریم مقدس، بقعه عون بن علی و زیدبن علی، باغ گلستان، مدرسه تاریخی اکبریه، مقبرة الشعرا، خانه مشروطیت، نارین قلعه سردری (سردرود)، آرامگاه شیخ سالار دیلمی در خسروشهر، بازار امیر، امامزاده جمال، کلیسای پروتستان - مدرسه ی طالبیه، آرامگاه شیخ سالار دیلمی در خسرو شهر.
جلفا: آبشار آسیاب خرابه، کلیسای سن استپانوس، تپه باستانی گرگر، قلعه کردشت (برج دو زال)، منازل روستای اشتببین.
سراب: مسجد جامع سراب، آب گرم و آب معدنی سراب، سنگ نوشته رازقیل، امامزاده بزرگ.
شبستر: مسجد جامع تسوج، مسجد جامع شبستر، کلیسای هوانس مقدس، آبشار عیش آباد، اماکن تاریخی روستای سیس.
عجب شیر: مسجد جامع عجب شیر (شیر لو)، قلعه اژدهاک(ضحاک)، دسترسی آساد در فصل تابستان برای استفاده از آب و لجن دریاچه ارومیه و بنادر آن.
کلیبر: قلعه بابک، آب گرم دره آبش احمد، قلعه پیغان، پل تاریخی خدا آفرین بر روی رودخانه ارس، امامزاده شاهزاده قاسم.
مراغه: کلیسای هوانس (ساختمان میراث فرهنگی)، گنبد غفاریه، عمارت آقالار، معبد مهر، یخچال مراغه، ساعت آفتابی مراغه، آثار باقی مانده از رصد خانه و موزه مراغه، گنبد سرخ، برج یا گنبد کبود (مشهور به قبر مادر هولاکو)، آرامگاه اوحدی مراغه ای، مسجد جامع شیخ بابا، آب گرم وآب معدنی مراغه، غار کبوتر(هامپوئیل) برج مدور.
مرند: مسجد جامع، مسجد بازار، امامزاده ابزاهیم، امامزاده احمد، قلعه تاریخی پیام، قلعه تایخی تپه خاکستر، پیست اسکی پیام
ملکان: تپه های باستانی قوش بلاغ و عباس آباد.
میانه: پل دختر، امامزاده اسمائیل، مسجد سنگی ترک، قلعه صحاک، قلعه دختر، پل شهر چای.
ورزقان: بقعه سید جبرائیل، گنبد الله الله ایلخانی، مسجد جامع خاروانا، سنگ نوشته سغندال.
هریس: آرامگاه شیخ اسحاق، گورستان تاریخی مینق، مسجد اسنقف مسجد تاریخی جمال آباد.
هشترود: قلعه ضحاک، مسجد جامع هشترود.
جاذبه‌های تاریخی
- آرامگاه شیخ شهاب‌الدین اهری.
- آرامگاه شیخ محمود شبستری.
- روستای تاریخی مجارشین
- ارگ تبریز.
- بازار اهر.
- بازار تبریز.
- پل خداآفرین کلیبر.
- قلعه و روستای مردانقم
- پل دختر میانه.
- پل میانه.
- تپهٔ اژدهاداشی اهر.
- تپهٔ امام‌چای سراب.
- تپهٔ عجب‌شیر.
- تپهٔ قره‌تپهٔ تبریز.
- تپهٔ قره‌تپهٔ شبستر.
- تپهٔ قلعه‌جوق سراب.
- تپهٔ کول‌تپهٔ مرند.
- تپهٔ مصلی آذرشهر.
- حمام کردشت جلفا.
- خانهٔ مشروطیت تبریز.
- روستای اشتبین جلفا.
- روستای کندوان اسکو.
- سنگ‌نبشهٔ رازلیق سراب.
- سنگ‌نبشهٔ سغندل ورزقان.
- سنگ‌نبشهٔ نشتبان سراب.
- عمارت ایل‌گلی تبریز.
- عمارت ربع رشیدی تبریز.
- غار قدمگاه آذرشهر.
- قلعهٔ آق‌گنبد جزیره اسلامی.
- قلعهٔ آوارسین کلیبر.
- قلعهٔ آیی قلعه‌سی سراب.
- قلعهٔ بابک کلیبر.
- قلعهٔ پشتاب اهر.
- قلعهٔ جوشین ورزقان.
- قلعهٔ سن‌سارود مرند.
- قلعه ضحاک شهرستان هشترود.
- قلعهٔ قهقههٔ اهر.
- قلعهٔ قیز قالاسی میانه.
- قلعهٔ قیزلار قالاسی مراغه.
- قلعهٔ کردشت جلفا.
- قلعهٔ نوردوز اهر.
- کاخ شهرداری تبریز.
- گنبد سرخ مراغه.
- گنبد غفاریهٔ مراغه.
- گنبد کبود مراغه.
- گنبد گوی‌برج مراغه.
- گنبد مدور مراغه.
- گورستان پینه‌شلوار تبریز.
- مقبرةالشعرای تبریز.
- منطقهٔ قوبول دره‌سی اهر.
- موزهٔ آذربایجان تبریز.
- موزهٔ ارامنهٔ تبریز.
- موزهٔ حیات‌وحش تبریز.
- موزهٔ مراغه.
- موزه مردم شناسی بناب
- مسجد جامع مهرآباد بناب
- مسجد اسماعیل بیگ بناب
- روستای تاریخی صور بناب
- حمام تاریخی مهرآباد بناب
- پل پنج چشمه بناب
- قلعهٔ دختر بناب
- حمام تاریخی حاج فتح الله بناب
- راسته بازار بناب
جاذبه‌های مذهبی
- مسجد جامع اهر.
- مسجد جامع تبریز.
- مسجد جامع خسروشهر.
- مسجد جامع تسوج شبستر.
- مسجد جامع مراغه.
- مسجد جامع مرند.
- مسجد عینالی تبریز.
- مسجد کبود تبریز.
- مسجد میدان بناب.
- کلیسای سرکیس مقدس تبریز.
- کلیسای سن استپانوس جلفا.
- کلیسای شوغات تبریز.
- کلیسای مریم مقدس تبریز.
- کلیسای موجومبار مرند.
جاذبه‌های طبیعی
- آبشار آسیاب‌خرابهٔ جلفا.
- آبشار سرکنددیزج شبستر.
- آبشار عیش‌آباد مرند.
- آبگرم بستان‌آباد.
- آبگرم قلعه‌کندی کلیبر.
- آبگرم متعلق کلیبر.
- پناهگاه حیات‌وحش کیامکی.
- تالاب قره‌قشون.
- تالاب قوری‌گل بستان‌آباد.
- جزیرهٔ آرزو.
- جزیرهٔ اسپیر.
- جزیرهٔ اسلامی.
- جزیرهٔ اشک.
- جزیرهٔ کبودان.
- جنگل‌های ارسباران.
- چشمهٔ آبرس سراب.
- چشمهٔ آبگرم سراب.
- چشمهٔ الله‌حق سراب.
- چشمهٔ تاپ‌تاپان آذرشهر.
- چشمهٔ صوفیان شبستر.
- چشمهٔ کندوان اسکو.
- چشمهٔ گشایش مراغه.*
- چشمهٔ سیدلر میانه.
- چشمهٔ شورسوی چایباغی مراغه.
- حاسشیه سد,اهر حاشیه سد ستارخان
- درهٔ پیغام کلیبر.
- درهٔ سعیدآباد بستان‌آباد.
- درهٔ گشایش مراغه.
- درهٔ لیقوان تبریز.
- سد,اهر سدستارخان
- غار اسکندر بستان‌آباد.
- غار آق‌بلاغ بستان‌آباد.
- غار دوگیجان مرند.
- غار کبوتر مراغه.
صنایع دستی
آثار هنری و
ابداعات فرهنگی هر قومی نمادی از ویژگی های ملی است که برگرفته از توانمندی
های اخلاقی، هنری و فرهنگی آن قوم است. استان آذربایجان شرقی در بسیاری از
زمینه های هنری پیشرو بوده و مکتب خاص خود را داشته است و توانسته در طول
تاریخ صفحات درخشانی را از حضور فعال و مؤثر مردان و زنان هنرمند خود به
نمایش بگذارد.
در این میان صنایع دستی به عنوان جلوه ای بدیعاز هنر های سنتی در آذربایجان توانسته همواره تحسین نظاره گران را برانگیزد. صنایع دستی در واقع میراث فرهنگی یک ملت است و استان آذربایجان شرقی یکی از کانون های مهم در این زمینه محسوب می شود. صنایع دستی برجستهٔ این استان شامل قالی بافی، ورنی بافی، گلیم بافی، سوزن دوزی، جاجیم بافی، تذهیب، هنرهای چوبی، سفالگری، نقاشی روی چرم، سبدبافی و… است. رونق صنعت زیبای فرش بافی در این استان به حدی است که عمده ترین صادرات غیرنفتی استان را به خود اختصاص داده است. فرش این استان معمولاً به کشورهای آلمان، فرانسه، ایتالیا و انگلیس صادر می شود.