خراسان جنوبی
استان خراسان جنوبی یکی از استان‌های ایران است.
این استان در شرق ایران واقع شده و مرکز آن، شهر بیرجند است. استان خراسان
جنوبی، با مصوبه مجلس شورای اسلامی و پس از تقسیم استان خراسان به سه
استان، در سال ۱۳۸۲ ایجاد شد. مساحت این استان ۱۵۱٬۱۹۳ کیلومتر مربع است که
از این نظر سومین استان ایران است. بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۰، جمعیت آن
برابر با ۷۳۲٬۱۹۲ نفر می‌باشد و از این نظر ۲۸اُمین استان کشور است.
جغرافیای طبیعی استان خراسان جنوبی
موقعیّت نسبی
استان خراسان جنوبی با وسعت
۹۵۳۸۸ کیلومتر مربع از شمال به استان خراسان رضوی، از جنوب شرقی به استان
سیستان و بلوچستان، ازجنوب غربی به کرمان، ازغرب به استان یزد، و از شرق به
کشور افغانستان محدود می شود.
٭ استان خراسان جنوبی در شرق کشور و حاشیهٔ شمال شرقی دشت لوت قرار دارد و مرکز آن شهر بیرجند است.
٭ استان خراسان جنوبی با 5/8 درصد از وسعت کشور، جزء استان های وسیع ایران محسوب می شود.
زمین شناسی استان
قسمت اعظم خراسان جنوبی ازنظرزمین شناسی بین دو بلوک
لوت درغرب و بلوک هلمند افغانستان درشرق قرارگرفته است. قدیمی ترین سنگ های
استان مربوط به دوران پرکامبرین می باشد که در ده سلم نهبندان و قاین
مشاهده می شود. سنگ های مربوط به دوران پالئوزوئیک در غرب استان به و یژه
بشرویه وفردوس دیده می شود. رسوبات کواترنر در استان به صورت مخروط افکنه
ها، پادگانه های آبرفتی، نهشته های دانه ریز، کلوت ها، دَق ها و رسوبات
تبخیری است که در برخی از آنها به دلیل شیب کم، منابع آب و خاک نسبتاً
حاصلخیز، محل فعّالیت های زراعی می باشد و بسیاری از روستاها و شهرهای
استان در این مناطق به وجود آمده اند. سرزمین های مرتفع و کوهستانی درمناطق
مختلف استان به ویژه شمال و مرکز در دورهٔ ترشیاری شکل گرفته اند. لذا می
توان گفت که اغلب کوهستان های خراسان جنوبی جزء کوه های جوان محسوب می
شوند.
ناهمواری های استان
ناهمواری های استان خراسان جنوبی، یا به صورت کوهستان با دامنه های
پرشیب و دره های تنگ و عمیق یا در برخی نقاط دیگر به صورت سرزمین های پست و
هموار دیده می شود. بنابراین می توان ناهمواری های استان را به دو دسته
تقسیم کرد.
الف) سرزمین های مرتفع (ارتفاعات)
ب) سرزمین های پست و هموار (دشت ها)
الف) سرزمین های مرتفع (ارتفاعات)
کوه های استان ما بخشی از کوه های شرقی ایران اند که با ارتفاع و بارش
بیشتر، چهرهٔ آب و هوای این مناطق را از سایر نواحی استان متمایز کرده و
منشأ رودهای فصلی و پیدایش سکونتگاه های روستایی و شهری در این مناطق شده
اند. کوه های استان را می توان به سه گروه تقسیم کرد:
ارتفاعات شمالی:
شامل کوه های آهنگران، شاسکوه، کوه سیاه، علی جمالی و شتری می شود. این
ارتفاعات در محدودهٔ شهرستان های قاینات، سرایان، فردوس و بشرویه واقع شده
اند.
ارتفاعات مرکزی: شامل کوه های باقران، مؤمن آباد و شاه ناصر… این ارتفاعات بیشتر در محدودهٔ شهرستان های بیرجند و درمیان قرار دارند.
ارتفاعات جنوبی: شامل کوه های باران، استند، کوه سرخ و کوه شاه … این ارتفاعات در محدودهٔ شهرستان های سربیشه و نهبندان واقع شده اند.
61/5 ۶۱ درصد از مساحت استان خراسان جنوبی ارتفاعی بیش از ۱۲۰۰ متر
دارد. و به طورکلی میانگین ارتفاع استان از سطح آب های آزاد ۱۲۹۷ متر می
باشد. ارتفاعات استان در جهت شمال غربی جنوب شرقی در سطحی نسبتاً زیاد (از
شمال تا جنوب استان) تا مرز افغانستان گسترده شده اند.
ب) سرزمین های پست و هموار (دشت ها)
در استان خراسان جنوبی ۳۳ دشت وجود دارد که از این تعداد ۲۴ مورد در داخل
استان قرار دارد و ۹ دشت مشترک با استان های همجوار است. این دشت ها در حد
فاصل رشته کوه ها و ارتفاعات پراکندهٔ استان گسترده شده اند. و به دلیل
هموار بودن و شرایط مناسب برای کشاورزی، جمعیّت زیادی در آنها زندگی می کنند.
در شمال غرب، شمال شرق وجنوب غرب استان تحت تأثیر کویر
لوت و نمک، دشت ها به صورت دَق وکویرمشاهده می شوند که از نظر کشاورزی
اهمیت چندانی ندارند.
استان خراسان جنوبی به دلیل وجود گسل های فعّال در
ناحیه ای با پهنهٔ خطرپذیری بسیار زیاد قرارگرفته و هر ۱۰ تا ۱۵ سال با یک
زلزلهٔ مخرّب با بزرگی بیشتر از 6/5 ریشتر مواجه بوده و هر ساله بیش از ۶۰۰
زمین لرزه کمتر از چهار ریشتر در استان به ثبت می رسد. در ۵۰ سال گذشته شش
زمین لرزه مخرّب در محدودهٔ استان به وقوع پیوسته است. در استان خراسان
جنوبی گسل های فعّال متعددی وجود دارد که در مناطق مختلف استان پراکنده شده
اند و باعث وقوع زلزله های متناوب با دوره های بازگشت کوتاه در سطح استان
شده اند.
گسل های فعّال استان خراسان جنوبی
نام گسل موقعیت جغرافیایی
اردکول قاینات
دوست آباد سرایان
دشت بیاض قاینات
نوزاد درمیان
خراشاد بیرجند
نهبندان نهبندان
گسل نهبندان در جنوب استان فعّال ترین و بزرگ ترین گسل استان خراسان جنوبی است.
آب و هوای استان
انواع آب وهوای استان
استان خراسان جنوبی تحت تأثیر عرض جغرافیایی( ۳۴ ۳۰ درجهٔ شمالی)، ارتفاع
از سطح دریا، دوری از منابع رطوبتی، ناهمواری ها و مجاورت با دشت لوت و دشت
کویر، از شرایط اقلیمی خشک و بیابانی در نواحی پست و آب و هوای نیمه خشک
در نواحی کوهستانی و مرتفع برخوردار است.
عوامل مؤثّر بر آب وهوای استان
۱ عرض جغرافیایی: با توجه به اختلاف زاویهٔ تابش، میزان گرمای دریافتی از خورشید در جنوب استان بیشتر از شمال آن است.
۲
ارتفاع: تفاوت ارتفاع از سطح دریا باعث به وجود آمدن آب و هوای خشک و
بیابانی برای نواحی پست و آب و هوای نیمه خشک در نواحی کوهستانی شده است.
۳
دشت لوت و دشت کویر: دشت لوت یکی ازخشک ترین و گرم ترین بیابان های جهان
است؛ شدّت تابش خورشید، کمبود بارش و تبخیر زیاد از ویژگی های آن است که بر
آب و هوای استان تأثیر زیادی دارد. همچنین دشت کویر تأثیر مشابهی بر شمال
غرب استان ما دارد.
۴ دوری از منابع رطوبتی: خراسان جنوبی با توجّه به موقعیّت جغرافیایی خود از منابع رطوبتی اقیانوسی بهرهٔ چندانی نمی برد.
۵
ناهمواری ها وجهت آنها: تأثیر ناهمواری های خراسان جنوبی علاوه برمیزان
بارش، بیشتر حالت بادپناهی برای برخی از شهرها دارد که تفاوت دمایی را به
وجود آورده است؛ مانند تفاوت تأثیر بادهای سرد سیبری دربیرجند و قاین.
۶
توده های هوا: مهم ترین توده های هوایی که آب و هوای استان را تحت تأثیر
قرار می دهد، عبارت انداز: توده سرد قطبی، توده مرطوب غربی (مدیترانه ای)،
تودهٔ گرم و خشک، تودهٔ هوای سودانی، تودهٔ جنوب شرقی (موسمی) و بادهای ۱۲۰
روزهٔ سیستان.
منابع طبیعی استان
وضعیت آب های استان
استان خراسان جنوبی در نواحی خشک و نیمه خشک کشور واقع
شده است و میزان بارش در آن کم است؛ ازسوی دیگر با توجه به روند رو به رشد و
توسعهٔ شهرها و افزایش صنایع، تقاضا برای مصرف آب روز به روز در حال
افزایش است. این مسائل باعث محدودیت منابع آب استان شده است.
منابع آب های استان خراسان جنوبی را می توان به دو دسته تقسیم کرد: الف) سطحی ب) زیر زمینی
الف) آب های سطحی
آب
های سطحی استان شامل رودها و روان آب هاست. رودخانه های استان به صورت
فصلی و اتّفاقی جریان دارند و عمدتاً در فصل زمستان از آب بیشتری
برخوردارند.
۱ رود بمرود (خوشبخت یا حاج یآباد): این
رودخانه از ارتفاعات جنوب شرق شهرستان قاین سرچشمه می گیرد. جریان سطحی آن
پس ازمشروب کردن اراضی روستاهای کبودان، زهان وافین به سد حاجی آباد و در
نهایت وارد دَقّ پترگان می گردد. طول این رودخانه ۱۳۵ کیلومتر است و رودهای
فرعی افین، علی آباد و مولید به آن می پیوندد. شهرهای زهان، اسفدن و حاجی
آباد در نزدیکی این رود واقع می باشند.
۲ رودخانۀ فخرود:
این رودخانه از ارتفاعات شمال غربی شهرستان درمیان اطراف روستاهای نقنج و
نگینان (کوه گینو) سرچشمه می گیرد و از مرکز دشت های بورنگ و درمیان
(اسدیه) عبور می کند و به سد رزه و در نهایت به دَقّ تندی در افغانستان ختم
می شود. نزدیک ترین شهر به این رود شهر اسدیه است، طول این رودخانه تا مرز
۱۵۵ کیلومتر است و رودهای فرعی؛ جاجنگ، خورشیدان، درمیان و زالیران به آن
می پیوندد.
۳ رودخانه شور قاین (کال دونخ):
این رودخانه از ارتفاعات غرب و جنوب غربی شهرستان قاینات سرچشمه می گیرد.
شاخه های اوّلیه آن شاخن وکال خونیک است. این رودخانه در جهت شمال شرقی
جریان می یابد و اراضی دهستان های فرّخی، ابراهیم آباد و امیرآباد را مشروب
می کند و از استان خارج می شود و به نمکزار خواف می ریزد. طول این رودخانه
۲۶۰ کیلومتر است که در مسیر خود شاخه های زیادی را دریافت می کند و به
علّت عبور از زمین های شور، آب آن نامطلوب است.
۴ رودخانۀ شور بیرجند ( شاهرود):
این رودخانه که تنها رودخانهٔ دائمی حوضهٔ آبریز دشت لوت است از ارتفاعات
شهرستان سربیشه سرچشمه می گیرد و پس از زهکشی دشت بیرجند وخوسف به
رودگاریجگان می پیوندد و در انتها به دشت لوت می ریزد. این رودخانه در
حوالی بیرجند و خوسف به نام شاهرود یا رود بیرجند و در پایان رود شور
نامیده می شود. طول این رودخانه ۲۸۰ کیلومتر است.
از رود های دیگر استان می توان به موارد زیر اشاره کرد:
رود زو که از ارتفاعات شمال شهرستان سرایان سرچشمه می گیرد و به وسیلهٔ سد مخزنی شهید پارسا مهار می شود.
رود
بلده که از ارتفاعات کلات و تیرماهی در شهرستان فردوس سرچشمه می گیرد و پس
از آبیاری اراضی باغستان و اسلامیه به کال نمک می ریزد.
سیاهو، گزیک، آهنگران، تجنود، دهک، سده، بندان، رقه و… از دیگر رودخانه های استان می باشند.
روان آبها: پس از
وقوع بارندگی ها (عمدتاً بارش های رگباری) روان آب ها با توجّه به شکل حوضه
های آبریز، به صورت واگرا از استان خارج می شوند. برای مهار این روان آب
ها از گذشته های دور در سراسر استان بند هایی ایجاد شده است؛ مانند: بند
دره و بند عمرشاه (امیرشاه) در بیرجند، بند بیهود و سَردَوان در قاینات. در
سال های اخیر نیز برای مهار این روان آب ها طرح های آبخیزداری وآبخوان
داری در استان انجام شده است.
سد های استان
سدهای استان به منظور تأمین آب کشاورزی و تغذیهٔ سفره های آب زیر زمینی احداث شده اند.
سد رزه:
تنها سد بتنی در استان است که در شهرستان درمیان ( ۱۳۵ کیلومتری جنوب شرق
بیرجند) بر روی رودخانهٔ فخرود با هدف کنترل سیلاب های فصلی، ذخیره سازی و
تنظیم حدود ۸ میلیون مترمکعب روان آب جهت مشروب کردن ۶۰۰ هکتار از اراضی
پایین دست احداث شده است.
مشخصات تعدادی از سدهای استان خراسان جنوبی
نام سد رودخانه شهرستان
رزه فخرود درمیان
حاجی آباد بمرود قاینات
برون برون فردوس
شهید پارسا زو سرایان
چهارفرسخ چهار فرسخ نهبندان
شوسف شوسف نهبندان
سرند کال سبز کاخک سرایان
باغ سنگی باغ سنگی سربیشه
حصارسنگی حصارسنگی بیرجند
فرخی شاخن قاینات
ب) آب های زیر زمینی
آب
های زیرزمینی از طریق چشمه، قنات و چاه های عمیق و نیمه عمیق مورد بهره
برداری قرار می گیرند. در حال حاضر میزان بهره برداری از آب های زیرزمینی
در استان خراسان جنوبی بیش از ۱۱۲۹ میلیون مترمکعب است که ۱۵۷ میلیون متر
مکعب بیشتر از ظرفیت تغذیهٔ طبیعی است و سالانه به همین میزان از حجم ذخایر
آب های زیرزمینی کاسته می شود، که استمرار این عمل اُفت شدید سطح آب های
زیرزمینی استان را در پی دارد.
تاریخچهٔ لوله کشی آب شرب شهر بیرجند (مرکز استان خراسان جنوبی)
لوله
کشی آب شرب شهر بیرجند دارای قدمتی چندین ساله است و اوّلین شهر در کشور
است که از امتیاز آب لوله کشی برخوردار شده است؛ در سال ۱۳۰۲ با ابتکار
تعدادی افراد خیّر و با هدف رفع مشکل کم آبی و دستیابی به آب سالم و
بهداشتی با خریداری دو رشته قنات علی آباد و اسفهرود در دامنهٔ کوه باقران
واحداث خط لوله ای ۱ به طول ۹ کیلومتر و انتقال آب قنوات مذکور به شهر و
هدایت آن به مخزنی که در مرتفع ترین تپه ماهورهای غربی شرقی بیرجند احداث
شده بود و نصب چند شیر عمومی در معابر شهر، زمینهٔ استفاده از آب لوله کشی
بهداشتی را فراهم کردند که این تأسیسات در زمان خود تأسیساتی منحصر به فرد
تلقی می شد که در سایر شهر های کشور مشابه آن یافت نمی شد.
به دلیل استفاده بی رویه از آب های زیر زمینی در استان،
هم اکنون از مجموع ۳۳ دشت در استان ۲ دشت سده و سرایان در وضعیت ممنوعهٔ
بحرانی، ۱۷ دشت در وضعیت ممنوعه و ۱۴ دشت در وضعیت آزاد قرار دارند.
خاک
خاک ها دراستان خراسان جنوبی با توجه به حاکم بودن آب و
هوای خشک و نیمه خشک و فقر پوشش گیاهی و زندگی جانوری تکامل لازم را پیدا
نکرده اند (افق های خاک تکمیل نشده است). این شرایط در نواحی بیابانی و
کوهستانی متفاوت است، به طوری که در نواحی حاشیه ای استان که عمدتاً بیابان
ها واقع شده اند، خاک ها تحت تأثیر فرسایش بادی تکامل لازم را نیافته اند
ولی در مناطق کوهپایه ای و دشت های مجاور به علّت بارش بیشتر و وجود سیلاب
ها، خاک تکامل بیشتری یافته و از نوع آبرفتیمی باشد.
پوشش گیاهی
پوشش گیاهی استان به دلیل تنوع آب و هوایی و ناهمواری
ها در نقاط مختلف یکسان نیست. در نواحی کوهستانی پوشش گیاهی فشرده تر و از
استپ های کوهستانی تشکیل شده ولی در نواحی شرقی، جنوبی و غربی پوشش گیاهی
تنک تر و گیاهان شورپسند وجود دارد.
پوشش گیاهی استان را می توان به دو دستهٔ جنگل ها ومراتع دسته بندی کرد:
الف) جنگل ها
وسعت جنگل های استان ۶۱۱۶۳۱ هکتار است که حدود 6/4 درصد
از وسعت استان را تشکیل می دهد. جنگل های استان را می توان به چهار گروه
تقسیم کرد:
۱ ذخیره گاه های جنگلی:
به منظورحفاظت از گونه های جنگلی نادر و جلوگیری از انقراض آنها مناطقی تحت
عنوان ذخیره گاه جنگلی تعیین شده است. در این ذخیره گاه ها حفاظت همراه با
تحقیقات، و فعالیت های حمایتی و آموزشی برای جوامع محلی ارائه می شود.
ذخیره گاه های جنگلی خراسان جنوبی با مساحت ۱۰۰۰۰ هکتار با گونه های بَنه،
بادامشک، دیودال، ارژن، انجیر وحشی در مناطق مختلف استان قرار دارد.
۲ پارک های جنگلی:
این پارک ها با هدف افزایش تفرجگاه و فضای سبز ایجاد می شوند. در حال حاضر
تعداد هفت پارک جنگلی با مساحت ۲۳۵ هکتار در استان وجود دارد.
۳ جنگل های نیمه انبوه:
این جنگل ها با وسعت ۳۱۱۲ هکتار با پوشش ( 25/50 درصد) بیشتر در شهرستان
های درمیان، قاینات، سرایان وجود دارند و گونه های گیاهی موجود در آنها بنه
و بادامشک است.
۴ جنگل های تُنک:
جنگل های تنک با پوشش ( ۲۵ ۵ درصد) با وسعت ۶۰۸۵۱۹ هکتار در اغلب شهرستان
های استان وجود دارد و گونه های درختی آن؛ بنه، بادامشک، ارغوان، انجیر
وحشی، کهور و تنگرس است.
ب) مراتع استان
مرتع،
زمینی است شامل کوه، دامنه یا زمین های مسطح که در فصول رویش گیاهان دارای
پوشش گیاهی از نوع گیاهان علوفه ای خود روست و با توجه به سابقهٔ بهره
برداری صرفاً مورد چرای دام قرار می گیرد. مراتع علاوه بر ارزشی که در
تولید و تأمین علوفه دارند از جهات دیگری حائز اهمیت اند، از جمله: جلوگیری
از سیل، حفاظت آب و خاک، تولید اکسیژن و تلطیف هوا، استفاده دارویی و
صنعتی… به طوری که می توان گفت ۷۵ درصد دارای ارزش های زیست محیطی و تنها
۲۵ درصد از ارزش اقتصادی مراتع به تولید علوفه اختصاص دارد. طبقه بندی
مراتع استان: الف) مراتع متراکم ب) مراتع نیمه متراکم ج) مراتع کم
تراکم.مهم ترین گونه های مرتعی در استان که استفادهٔ صنعتی و دارویی دارند،
عبارت اند از: آنغوزهٔ شیرین، وشاء (کندل)، آویشن، زیره سیاه، بومادران،
کلپوره، ریواس، کاکوتی و….
زیست بوم های حفاظت شده استان
در استان خراسان جنوبی به منظور حفاظت از گونه های گیاهی و
جانوری، چهار منطقه حفاظت شده و دو پناهگاه حیات وحش ایجاد شده است که
عبارت اند از:
۱ منطقۀ حفاظت شده آرک وگرنگ: این منطقه
با مساحت ۳۰۰۰۰ هکتار در بخش خوسف (شهرستان بیرجند) واقع شده، از نظر
توپوگرافی کوهستانی و صخره ای است. گیاه غالب آن در مناطق دشتی دَرمنه و در
ارتفاعات بنه و بادامشک است. جانوران این منطقه کل، بز،گرگ، شغال و
پرندگانی مثل کبک، تیهو، باقرقره و… است.
۲ منطقه حفاظت شده درمیان:
این منطقه با وسعت ۸۰۰۰۰ هکتار به علت داشتن مراتع زیاد و تپه ماهورهای
متعدد مأمن مناسبی برای پرورش قوچ و میش وحشی است. همچنین به دلیل داشتن
آبشار، چشمهٔ معدنی آب ترش، چنار هزار سالهٔ دوشنگان و وجود گیاهان مرتعی
همچون؛ قیچ، نسترن وحشی، گون، گزوکما و پستانداران مختلف از زیستگاه های
مهم استان به شمار می رود.
۳ منطقۀ حفاظت شدۀ شاسکوه:
این منطقه با
وسعت ۷۰۳۰۰ هکتار در منطقهٔ زیرکوه (شهرستان قاینات) قرار دارد و از نظر
توپوگرافی شامل کوه ها، تپه ماهورها، دشت های آبرفتی ودَق می باشد. در قسمت
دشتی این منطقه پرندگان با ارزش هوبَره وزاغ بور وجود دارند. وجود جنگل
های تنک بنه وبادامشک به عنوان ذخیره گاهی است که از تنوع ژنی قابل ملاحظه
ای برخوردار می باشد.
۴ منطقۀ حفاظت شدۀ مظفری:
این منطقه با مساحت ۹۲۸۰۸ هکتار در شهرستان بشرویه قرار دارد. از نظر
توپوگرافی بیش از ۵۰ ٪ مساحت منطقه را عرصه های کویری و بیابانی تشکیل می
دهد.
5 پناهگاه حیات وحش کجی نمکزار:
تالاب کجی نمکزار نهبندان، شوره زاری وسیع در ۷۵ کیلومتری شمال شهر
نهبندان است که به دلیل پایین بودن سطح ارتفاع آن نسبت به مناطق پیرامون،
محل تجمع زه آب منطقه شده است و از آنجایی که در تمام فصول سال دارای
ذخیرهٔ آبی است، محل مناسبی برای پرندگان مهاجر محسوب می شود. منطقهٔ کجی
نمکزار نهبندان همانند سایر تالاب های کشور پرندگان متنوعی را در خود جای
داده است و هر ساله به ویژه در فصل مهاجرت پرندگان آبزی و کنار آبزی گونه
های مختلفی از آبچلیک، حواصیل و اردک سرسبز در آن به چشم می خورد.
۶ پناهگاه حیات وحش رباط شور: این منطقه در اطراف کوه رباط شور فردوس دارای تنوع پوشش گیاهی و زندگی جانوری منحصر به فردی است.
بیابان های استان
81/6 درصد از مساحت استان خراسان جنوبی را اراضی بیابانی تشکیل داده است.
وضعیت پدیده های بیابانی استان خراسان جنوبی
اشکال بیابانی و مساحت کل در استان به هکتار
کویر ١٦١٩٦٩
تپه های ماسه ای ٢١٨٥٠٤
پهنه های ماسه ای ٦٦
دقّ رسی ٨٢٩٢٣
اراضی شور و نمکزار ١١٣٤٤٩
اراضی بدون پوشش گیاهی ٥٤٣٣٤٥
مجموع ١١٢٠٢٥٦
بارندگی کم با پراکنش نامناسب، تبخیر و تعرق بیشتر از
میزان نزولات جوی سالانه، فقر پوشش گیاهی و وجود بادهای فرساینده از ویژگی
های نواحی بیابانی استان است. دراستان خراسان جنوبی ۲۲ کانون بحران فرسایش
بادی با مساحت ۸۸۰۳۳۴ هکتار وجود دارد که در تمام شهرستان های استان
پراکنده اند. حرکت ماسه های روان از این کانون های بحرانی موجب گسترش
بیابان ها و طوفان های گرد و خاک می شود.
آبخیزداری: یکی از
مهم ترین راهکارهای علمی و عملی جهت مقابله با سیل، خشکسالی و بیابان زایی
است. آبخیزداری در نواحی بالادست (بالاترازخط تلاقی کوه و دشت) با انجام
عملیات مناسب مانع ایجاد سیلاب های مخرب می شود و آب را به درون زمین نفوذ
می دهد تا در فصول خشک، به مرور زمان از طریق چشمه ها، قنوات و چاه های
عمیق و نیمه عمیق در اختیار مصرف کنندگان قرار گیرد.
در مناطقی که وضعیت
زمین شناسی و خاک اجازهٔ نفوذ تمامی بارش را ندهد، با ایجاد سازه های
مکانیکی سرعت جریان آب را کنترل می کند و با ایجاد تأخیر در جریان سیلاب،
باعث نفوذ آب به درون سفره های آب زیرزمینی می شود یا با ایجاد سازه های
ذخیره ای (سد) آب را ذخیره و به مرور در اختیار مصرف کننده قرار می دهد.
آبخوان داری:
در نواحی پایین دست به منظور تقویت آبخوان ها، عملیاتی شامل پخش سیلاب در
دشت ها انجام می گیرد. پروژه های اجرا شدهٔ آبخوان داری در شهرستان بیرجند
مرکز استان خراسان جنوبی بالغ بر ۵۰۰۰ هکتار بوده که رتبه اوّل کشوری را از
این نظر داراست.
جغرافیای انسانی استان خراسان جنوبی
استان خراسان جنوبی، در سال ۱۳۸۳ از استان خراسان جدا
شد. براساس آخرین تقسیمات سیاسی، این استان دارای هشت شهرستان، ۲۰ بخش، ۲۵
شهر، ۵۱ دهستان و ۲۸۷۲ آبادی است.
| ۱ |
بیرجند |
بیرجند |
۱۷۸٬۰۲۰ |
۱ |
۱۳۰۷ |
| ۲ |
قائن |
قائنات |
۴۰٬۲۲۶ |
۱ |
۱۳۲۸ |
| ۳ |
طبس |
طبس |
۳۵٬۱۵۰ |
۱ |
۱۳۱۰ |
| ۴ |
فردوس |
فردوس |
۲۵٬۹۶۸ |
۱ |
۱۳۰۴ |
| ۵ |
نهبندان |
نهبندان |
۱۸٬۸۲۷ |
۱ |
۱۳۴۰ |
| ۶ |
بشرویه |
بشرویه |
۱۵٬۳۱۸ |
۱ |
۱۳۳۲ |
| ۷ |
سرایان |
سرایان |
۱۳٬۲۴۷ |
۱ |
۱۳۳۰ |
| ۸ |
سربیشه |
سربیشه |
۸٬۲۰۳ |
۱ |
۱۳۴۱ |
| ۹ |
اسلامیه |
فردوس |
۶٬۰۸۴ |
۲ |
۱۳۵۴ |
| ۱۰ |
حاجی‌آباد |
زیرکوه |
۵٬۹۱۸ |
۱ |
۱۳۷۸ |
| ۱۱ |
اسدیه |
درمیان |
۵٬۸۰۴ |
۱ |
۱۳۷۵ |
| ۱۲ |
خضری دشت بیاض |
قائنات |
۵٬۷۶۱ |
۲ |
۱۳۶۲ |
| ۱۳ |
خوسف |
خوسف |
۴٬۹۲۰ |
۱ |
۱۳۷۵ |
| ۱۴ |
آیسک |
سرایان |
۴٬۷۵۶ |
۲ |
۱۳۷۸ |
| ۱۵ |
عشق‌آباد |
طبس |
۴٬۶۲۳ |
۲ |
۱۳۷۸ |
| ۱۶ |
نیمبلوک |
قائنات |
۴٬۳۹۳ |
۳ |
۱۳۸۳ |
| ۱۷ |
سه‌قلعه |
سرایان |
۴٬۲۴۲ |
۳ |
۱۳۸۱ |
| ۱۸ |
طبس مسینا |
درمیان |
۴٬۱۳۳ |
۲ |
۱۳۸۷ |
| ۱۹ |
آرین‌شهر |
قائنات |
۳٬۵۸۵ |
۴ |
۱۳۸۳ |
| ۲۰ |
اسفدن |
قائنات |
۳٬۵۳۰ |
۵ |
۱۳۸۳ |
| ۲۱ |
دیهوک |
طبس |
۳٬۳۴۶ |
۳ |
۱۳۸۳ |
| ۲۲ |
مود |
سربیشه |
۳٬۰۶۷ |
۲ |
۱۳۸۴ |
| ۲۳ |
قهستان |
درمیان |
۳٬۰۲۸ |
۳ |
۱۳۸۷ |
| ۲۴ |
شوسف |
نهبندان |
۳٬۰۱۰ |
۲ |
۱۳۷۹ |
| ۲۵ |
ارسک |
بشرویه |
۲٬۹۵۴ |
۲ |
۱۳۸۹ |
| ۲۶ |
گزیک |
درمیان |
۲٬۹۳۴ |
۴ |
۱۳۸۹ |
| ۲۷ |
محمدشهر |
خوسف |
۱٬۷۰۷ |
۲ |
۱۳۸۶ |
| ۲۸ |
زهان |
زیرکوه |
۱٬۴۱۹ |
۲ |
۱۳۸۳ |
وجه تسمیۀ خراسان جنوبی
خراسان: ریشهٔ این اسم خور
آسان است به معنی سرزمین خورشید، جایی که خورشید طلوع می کند و خراسان مخفف
خورآسان است. جنوبی: موقعیت جغرافیایی این استان، نسبت به خراسان بزرگ را
بیان می کند.
تاریخچه خراسان جنوبی: خراسان
جنوبی بخشی از سرزمین قهستان کهن است. قهستان (معرب کوهستان) در گذشته به
ولایات جنوب خراسان اطلاق می شد، که از شمال شرق تا هرات و از غرب و جنوب
تا کویر لوت و سیستان امتداد داشت و مرکز آن (قاین) بود. در روایات اساطیری
بنای قهستان را به سام ابن نریمان نسبت داده اند و آن را بخشی از قلمرو
فریدون پیشدادی می دانند. در این منطقه روستاهایی با نام های سلم آباد،
فریدون، گیو و… وجود دارند که مؤید این روایات اند. براساس کتیبه های به جا
مانده از دورهٔ هخامنشی و به گفتهٔ بعضی از مورخان یونانی، قهستان
سکونتگاه قوم ساگارت، از اقوام آریایی بود. هرودوت مورخ یونانی می نویسد:
آنها در ردیف اقوام شرقی هستند و از سکنهٔ ساتراپ چهاردهم هخامنشیان به
شمار می روند. صفویان، باعث رونق و گسترش تجارت دراین منطقه شدند و همچنین
امنیت نسبتاً پایداری را ایجاد کردند. در آن زمان بیرجند، که قصبه ای بیش
نبود، به عنوان حاکم نشین قاینات برگزیده شد و خاندان علم که خود را به
حازم بن خزیمه منتسب می کردند، در رأس آن قرار گرفتند و بعدها در کلیهٔ
تحولات منطقهٔ شرقی و جنوب شرقی ایران نقش فعّالی را ایفا نمودند. خراسان
جنوبی تا ۱۳۸۳ خورشیدی، بخشی از استان پهناور خراسان بود.
جمعیت استان
ویژگی های کلی جمعیت استان
براساس سرشماری سال ۱۳۸۵ ، استان ما دارای ۶۳۶۴۲۰ نفر
جمعیت است. که در ۱۵۹۹۹۴ خانوار زندگی می کنند. که از این تعداد، 51/33
درصد در نقاط شهری و 48/44 درصد درنقاط روستایی سکونت دارند و 0/23 درصد
غیرساکن بوده اند. از کل جمعیت استان ۳۱۴۲۷۸ نفر (معادل 49/38 درصد) را
زنان و ۳۲۲۱۴۲ نفر (معادل 50/61 درصد ) را مردان تشکیل می دهند. به عبارتی
نسبت جنسی ۱۰۳ مرد در مقابل ۱۰۰ زن می باشد.
شیوه های زندگی در استان
الف) زندگی کوچ نشینی
شرایط آب و هوایی و جغرافیایی کوهستان های استان و ارتباط این نواحی با
قلمروهای پست و سرزمین های گرمسیری مجاور آن، از دیرباز شرایط مناسب و
مطلوبی را برای پیدایش و تکوین حیات کوچ نشینی و تداوم آن در این منطقه به
وجود آورده است. براساس آمار سال ۱۳۸۵ از مجموع جمعیت استان، 9/5 درصد آنها
زندگی کوچ نشینی دارند و به صورت طایفه های مستقل در مناطق مختلفاستان
پراکنده اند. بعضی از این طوایف عبارت اند از: آخوندی، اردنی، براهویی،
بهلولی، تاجیک، دلاکه، ده مرده، رمضانی، سارانی، طاهری، ناصری، نهتانی و… .
تقسیم بندی کوچ نشینان استان
۱ کوچ رو: این
کوچ نشینان در طول سال به همراه خانوادهٔ خود بین مناطق ییلاقی و قشلاقی
استان جا به جا می شوند و در چادر زندگی می کنند. شغل اصلی آنها دامداری
است. این گروه تقریباً ۱۰ درصد جمعیت عشایری استان را تشکیل می دهند. مانند
عشایر سارانی که ییلاق آنها کوهستان ها و سرزمین های مرتفع (دشت های
مرتفع) سربیشه و قشلاق آنها سرزمین های پست (دشت ها) سهل آباد و سلم آباد
است.
۲ نیمه کو چرو: این کوچ نشینان
فقط در زمان ییلاق به همراه خانوادهٔ خود کوچ می کنند. آنها مسکن ثابتی
دارند و درکنار دامداری به کشاورزی نیز مشغول اند؛ مانند عشایر تاجیک که
ییلاق را در دشت های مرتفع ناامید و گلمیران گزیک می گذرانند. بیشتر جمعیت
عشایری استان نیمه کوچ رو هستند.
ب) زندگی روستایی
استان
خراسان جنوبی به استناد آثار تاریخی، از دیرباز دارای جامعهٔ اسکان یافته
بوده و از نظر قدمت، نام های باستانی روستاهایی مانند: گیو، تون، نوقند،
چهکند، نه، سده، چنشت، ماخونیک، شاهرخت، بغداده، هوگند و… همچنین سنگ
نگارهٔ لاخ مزار در کوچ نوفرست وکال جنگال در ارتفاعات باقران بیرجند همه
مؤید حضور انسان از گذشته های دور در این منطقه است. جمعیت روستایی و
عشایری براساس سرشماری سال ۱۳۸۵ ، بیش از ۴۸ درصد جمعیت کل استان را تشکیل
می دهند که در ۱۸۱۵ آبادی سکونت دارند و اغلب آنها به فعالیت های زراعی،
باغداری، دامداری و صنایع دستی مشغول اند.
شکل روستاهای استان: روستاهای استان ما از نظر شکل، از نوع متمرکزند که علّت آن، کمبود منابع آبی و خاک حاصلخیز است.
منابع درآمد روستائیان:
باتوجه به موقعیت جغرافیایی استان خراسان جنوبی، شیوه های تولید و منابع
درآمد روستائیان این استان متنوع است. البته درآمد اصلی آنها متکی به زراعت
و دامداری است. باغداری، صنایع دستی بالاخص قالی و قالیچه، پرورش
زنبورعسل، پرورش شتر و شترمرغ و در برخی مناطق پرورش ماهی و… از دیگر منابع
درآمد روستائیان این استان به شمار می روند.
مسائل و مشکلات روستاهای استان:
به سبب ناپایداری شرایط آب و هوایی مهم ترین مشکل روستاهای منطقه کاهش
منابع آبی است، که مشکلات عدیدهٔ دیگری را به وجود آورده است از جمله:
مهاجر فرستی
کاهش نیروی کار
کاهش تولید
پراکندگی وسیع جغرافیایی
کشاورزی سنتی
اراضی کوچک و قطعه قطعه
سطح پایین بهره وری
ج) زندگی شهری
چگونگی شکل گیری شهرهای استان: اگرچه برخی از شهرها در آغاز، پایگاه و
قلعه های حکومتی بوده اند که بعدها تحت تأثیر عوامل مختلفی توسعه پیدا کرده
اند امّا در بیشتر موارد، شکل گیری، توسعه و گسترش شهرها، به دلیل مرکزیت
روستاهای بزرگ و واقع شدن این روستاها در مسیر راه های ارتباطی میان مناطق و
نواحی مختلف استان بوده است. البته در گسترش شهرهای استان عوامل دیگری
همچون؛ عوامل جغرافیایی (وجود آب و هوای مناسب و منابع آبی)، عوامل تجاری و
نظامی بی تأثیر نبوده اند.
بافت شهرهای استانشهرهای استان خراسان جنوبی به سبب پیشینهٔ تاریخی، مانند شهرهای دیگر کشور عزیزمان ایران دارای دو بافت قدیم و جدید است
ویژگی بافت قدیم شهرها:
معابر پرپیچ و خم و کم عرض
سقف ها گنبدی شکل
استفاده از مصالح کم مقاوم (خشت و گل)
منازل عمدتاً چهار ایوانه و دارای هشتی
وجود بادگیر در ساختمان ها
وجود ساباط در معابر
ویژگی های فرهنگی استان خراسان جنوبی
آشنایی با ویژگی های فرهنگی استان
از جاذبه های مهم استان خراسان جنوبی، ویژگی های فرهنگی کم نظیر آن است.
این ویژگی ها بیشتر در عناصر فرهنگی همانند زبان، لباس، موسیقی، جشن ها،
مراسم خاص و صنایع دستی نمایان می شود و به صورت پویا در زندگی مردم جاری
است.
نژاد، زبان و گویش
بر اساس اسناد کهن، خراسان جنوبی، زیستگاه یکی از اقوام ایرانی به نام «
ساگارت » بوده است. این منطقه، به دلیل شرایط اقلیمی خاص، چندان مورد توجه
و تاخت و تاز اقوام بیگانه قرار نگرفته و براین اساس، نژاد و زبان مردم
آن، کمتر دچار آمیختگی و اختلاط شده است. زبان غالب مردم خراسان جنوبی،
فارسی دَری است که در مناطق مختلف این استان، با گویشی نزدیک به هم، مورد
استفاده قرار می گیرد. این گویش ها، از لحاظ شمار واژگان و تنوع آنها، از
گویش های پرمایهٔ زبان فارسی محسوب می شوند. در این گویش ها، از واژه های
بیگانه خبری نیست. ویژگی های دیگر این گویش ها، نرمی و شیرینی و نیز
توانایی بالای آنها در واژه سازی است. امروزه در اثر گسترش ارتباطات و
مبادلات فرهنگی، برخی از واژه های مورد استفاده در این گویش ها، به تدریج
به فراموشی سپرده شده و از بین رفته اند. زبان عربی و لهجهٔ بلوچی نیز در
جنوب این استان به صورت محدود، متداول است.
دین و مذهب
اکثریت مردم خراسان
جنوبی، مسلمان و شیعه مذهب اند و گروهی هم پیرو مذهب تسنن اند که اغلب آنان
در مناطق مرزی استان ساکن هستند. روابط تشیع و تسنن، بسیار دوستانه و
مبتنی بر همکاری و احترام متقابل است. باید یادآور شد یکی از دستاوردهای
عظیم انقلاب اسلامی در این استان، اتحاد بین مسلمانان است که باعث تحکیم و
همبستگی بیشتر آنها شده است.
پوشاک
پوشاک هر قوم، نمایانگر هویت
فرهنگی، اعتقادات، باورها و نیز شرایط اقلیمی زیستگاه آنان است. در استان
خراسان جنوبی همچون دیگر مناطق کشور، از روزگاران گذشته تحت تأثیر عوامل
مختلفی، نظیر: باورها، هنرهای پیشینیان، سطح درآمد، اشتغال، مواد اولیه و…،
از پوشش های متعدد و متنوعی استفاده می شده است. هرچند که امروزه به جز در
برخی از روستاها، یا در میان عشایر استان، این نوع پوشش، تقریباً به
فراموشی سپرده شده است.
نمونه هایی از پوشاک سنتی مردان و زنان این استان
الف) سرپوش مردانه: کلاه نمدی، شب کلاه، مندیل(لنگته)، کلاه دوره دار و عرقچین.
ب) تن پوش مردانه: شامل جلیقه، پیراهن، نیم تنه، پالتو، شلوار و قارت (جقه).
ج) کفش مردانه: شامل گیوه، کفش ساده، کفش ارسی، کفش پوزدار و کفش چَپَت.
د) سرپوش زنانه: چارقد، دستمال، روبند و عرقچین.
ه) تن پوش زنانه: پیراهن، بلیز (بلوز)، شلیته، شلوار و چادر
و) کفش زنانه: کفش تبلک دار و کفش گرجی
آیین ها و آداب و رسوم
آداب و رسوم،
شامل شیوه های زندگی و عادات خاص مردم یک منطقه یا یک جماعت می شود. آیین
ها و آداب و رسوم مردم استان خراسان جنوبی را می توان به دو دسته تقسیم
کرد.
الف) آیین ها و آداب و رسوم دینی ب) آیین و آداب و رسوم سنتی
الف) آیین ها و آداب و رسوم دینی:
از جمله آیین ها و آداب و رسوم دینی که به طور خاص در این استان برگزار می
شود، می توان به مراسم شب های برات، تعزیه خوانی، علم بندان، نخل گردانی،
بیل زنی، رمضانی خوانی و بی بی سه شنبه اشاره کرد.
۱ مراسم شب های برات: در شب های سیزدهم،
چهاردهم و پانزدهم ماه شعبان، همزمان با تولد امام عصر (عج)، یکی از باشکوه
ترین مراسم مذهبی، در سطح استان برگزار می شود. دراین ایام، مردم مناطق
مختلف استان، در قبرستان ها حضور می یابند و با توزیع شیرینی، حلوا، خرما و
قرائت قرآن و نثار فاتحه، یاد و خاطرهٔ اموات را گرامی می دارند و برای
آمرزش آنها، دعا می کنند.
۲ مراسم بیل زنی:
بیل زنی، از مراسم مذهبی مهم این استان است. عزاداران شهرخوسف، در روزهای
تاسوعا و عاشورا، به یاد امام حسین(ع) و یاران فداکار آن حضرت، اشک ماتم می
ریزند و با زدن تیغ بیل ها به هم، خاطرهٔ برخورد شمشیرها و مصیبت اهل
بیت(ع) و نیز مراسم خاکسپاری شهدای کربلا، توسط قبیلهٔ بنی اسد را در ذهن
ها زنده می کنند.
۳ رمضانی خوانی: در این مراسم که در شب های
ماه مبارک رمضان انجام می شود، تعدادی از جوانان جمع می شوند و یک نفر که
صدای او از همه بهتر و رساتر است، انتخاب می گردد. وی تک گویی های متن را
می خواند و بقیهٔ افراد، جواب می دهند. این گروه به اتفاق یکدیگر به در
خانه های ساکنان محل می روند و پس از خواندن اشعاری در وصف این ماه، مبلغی
پول یا مقداری آرد، روغن، خرما و... به عنوان هدیهٔ این ماه، از صاحبخانه
دریافت می کنند.
ب) آیین ها و آداب و رسوم سنتی: با
توجه به ویژگی های جغرافیایی و فرهنگی استان خراسان جنوبی، آیین ها و آداب و
رسوم سنتی گوناگونی وجود دارد؛ ازجمله می توان به مراسم تحویل سال نو،
مراسم ازدواج و مراسم شب چله اشاره کرد.
۱ مراسم تحویل سال نو: مردم خراسان جنوبی،
مانند سایر نقاط کشور، لحظهٔ تحویل سال نو، سفرهٔ هفت سین را پهن می کنند و
یک جلد کلام الله مجید، یک عدد آینه و یک گلدان سبزی تازه روییده نیز روی
این سفره، قرار می دهند. در برخی ازخانواده ها، بر روی سفره هفت سین، تنگ
ماهی نیز گذاشته می شود. در لحظهٔ تحویل سال، همهٔ اعضای خانواده دورهم می
نشینند و سرپرست خانواده، دعای تحویل سال را می خواند. سپس دید و بازدید از
اقوام آغاز می شود. به مناسبت سال نو، از سوی خانواده داماد برای نوعروس،
عیدی تهیه می شود.
۲ ازدواج: ازدواج در منطقهٔ خراسان جنوبی در
سه مرحلهٔ نامزدی، عقد و عروسی صورت می گیرد. پس از انتخاب دختر و موافقت
دو خانواده، خانوادهٔ پسر، هدایایی از جمله: یک جفت کفش و هدایایی دیگر
مانند انگشتر، ، پارچه، مقداری شیرینی و… به خانه دختر می فرستند و به این
ترتیب دختر را برای پسر خود « نشان » می کنند. پس از طی زمان نامزدی، با
توافق طرفین، برای مراسم عقد زمان مناسبی را انتخاب می کنند. شب قبل از
برگزاری مراسم عقدکنان، مراسم « بارکشان » انجام می شود. در این مراسم،
لوازم مورد نیاز شب عقد را به خانهٔ عروس می برند. در شب عقدکنان زنان
نزدیک دو خانواده، در خانهٔ عروس جمع می شوند. بر روی سفرهٔ عقد، یک جلد
قرآن، دو عدد شمعدان، یک پیاله عسل، یک کاسه بلورپر از آب، چند عدد تخم مرغ
رنگ شده، دو کله قند و چند شاخهٔ گل می گذارند. شب بعد از عقد که به « شب
سلام » معروف است، داماد به همراه اقوام و نزدیکان به خانهٔ عروس می رود و
خانواده عروس نیز با شیرینی و شام از مهمانان پذیرایی می کنند.
یک روز قبل از عروسی، « حنابندان » انجام می شود. شب عروسی که به شب «
عروس کشان » معروف است، به شادی و پایکوبی می پردازند و پس از صرف شام،
راهی خانهٔ عروس می شوند و سپس با اجازهٔ پدر عروس، وی را به خانهٔ داماد
می برند. هنگام ورود عروس به خانهٔ داماد گوسفندی را پیش پای او قربانی می
کنند. در روزهای بعد، اقوام، دوستان و همسایگان، به دیدار عروس و داماد می
روند و هدیه ای را با عنوان « رونمایی » به آنها تقدیم می کنند.
۳ مراسم شب چله (یلدا): ازجمله مراسم سنتی
این استان، مراسم شب چله است. در این شب، افراد، معمولاً در منزل بزرگ ترها
جمع می شوند و با یکدیگر گفت وگو می کنند. در گذشته، افراد مسن و با
تجربه، به نقل قصّه ها و حکایات می پرداختند و موجب گرمی محفل می شدند؛
گرچه امروزه رسانه های ارتباط جمعی، موجب دگرگونی در این آداب و رسوم
گردیده اند. مردم برای پذیرایی از مهمانان و اعضای خانواده، ازچند روز قبل،
به تهیهٔ میوه هایی چون هندوانه، انار، سیب، پرتقال و… می پردازند. برخی
از خانواده ها در شب چله، برای نوعروس خود، هدایایی همچون میوه، قند، روغن،
پوشاک و زیور آلات و… می برند.
از مهم ترین مراسم خاص شب چله در استان خراسان جنوبی، مراسم « کف زنی » است.
فرهنگ عامیانه
الف)
باورها و اعتقادات: مردم خراسان جنوبی، همچون سایر مناطق کشور دربارهٔ
وقایع و پدیده های مختلف، باورهایی دارند. معمولاً افراد مسن تر، به این
باورها اعتقاد بیشتری دارند. در اینجا به چند مورد از این باورها و
اعتقادات عامیانه اشاره می کنیم
پشت سر مسافر، مقداری آب پاشیده می شود تا سفر وی، قرین امنیت، صحت و سلامت باشد.
شکسته شدن ظروف شیشه ای و چینی، نشانهٔ دفع بلا و خطر است.
رفتن به دیدار فرد بیمار، بلافاصله پس از مراجعت ازجلسهٔ تعزیه اموات، بدشگون است.
ماندن در قبرستان پس از غروب آفتاب، کراهت دارد.
صبحگاهان، آب پاشیدن و جاروکردن جلو در منازل، مایهٔ سلامتی، برکت و ازدیاد روزی می شود.
اگر فردی به موقع بر سرسفرهٔ غذای دیگران حاضر شود، می گویند: « خش (مادرخانم) مهربانی دارد ».
ب) ضرب المثل ها: داستان ها و ضرب
المثل ها، علاوه بر آن که بیانگر ذهن و زبان انسان هاست، انعکاس دهندهٔ
فرهنگ، عقاید و اندیشه های خوب یا ناروای گذشتگان است و مطالعهٔ آنها، ما
را از باورها و تفکرات پیشینیان مطلع می سازد. بررسی و تحلیل دقیق محتوای
قصه ها، داستان ها و مثل ها، در مطالعات مردم شناختی، جامعه شناختی و
تاریخی، نقش به سزایی دارد. در اینجا به چند نمونه از ضرب المثل های رایج
در میان مردم استان خراسان جنوبی اشاره می کنیم.
بی گناه، پای دارمَره، ولی بالای دار نَمَره.
حرف حساب، جواب نداره.
اشکم گشنه، آتش بازی.
گز نکرده، مُبرّه.
دس ، بالای دس بسیاره.
زخم زبو ، از زخم شمشیر بتره.
. از بد بننالن، که از بد بتر ایه
بازی و سرگرمی
بازی های محلی، نشئت
گرفته از فرهنگ و باورهای اجتماعی و بازتاب دهندهٔ سبک زندگی مردم هر منطقه
است. در استان خراسان جنوبی، بازی های محلی زیادی وجود دارد که به برخی از
آنها اشاره می کنیم: چوب بازی، تُشله بازی، گله بازی، هفت سنگ، یک قُل دو
قُل، ارهنگ ارهنگ، گوگ و چفته و…
صنایع دستی
خراسان جنوبی، سابقهٔ بسیار درخشانی در تولید صنایع دستی دارد. این
استان، در برخی از صنایع دستی، پیشگام و پیشرو بوده و مصنوعات آن، شهرت
جهانی دارد. صنایع دستی این استان شامل قالی بافی، پارچه بافی، گلیم بافی،
جاجیم بافی، زیلو بافی، سبدبافی، حصیربافی، ریسندگی، نمدمالی و سفال گری
است و در بین این صنایع، قالی بافی جایگاه ویژه ای دارد.
مهم ترین صنایع دستی استان
۱ قالی بافی:
با توجه به این که خراسان جنوبی، با محدودیت شرایط اقلیمی روبه روست (کمبود
آب، نامناسب بودن خاک و پوشش گیاهی) فعالیت های کشاورزی و دامپروری در این
منطقه با مشکل مواجه است، لذا توجه به صنایع دستی به ویژه قالی بافی، از
زمان های گذشته در میان ساکنان این استان، اهمیت خاصی یافته است. فرش بافی
در این منطقه، قدمتی طولانی دارد. این سابقه، سبب شده تا مردم این خطه در
تهیهٔ فرش های دست بافت، تجربه و مهارت کافی به دست آورند و مصنوعات آن در
بازارهای داخلی و خارجی، از مرغوبیت و شهرت بالایی برخوردار باشد. مانند
فرش های مود و درخش.
۲ ریسندگی و بافندگی: ریسندگی و بافندگی، از
هنرهای ظریف این استان است که قدمتی طولانی دارد. تهیه نخ از پشم، مو و
پنبه و تبدیل آنها به پارچه های مختلف (کرباس، چادرشب و…)، از زمان های
گذشته در میان مردم این استان، رایج بوده و نقش مهمی در خودکفایی آنها
داشته است امّا با روند ماشینی شدن کارها، اکنون این صنایع، به برخی از
مردان و زنان کهنسال روستایی محدود شده است.
۳ سفالگری: سفالگری از صنایع سنتی و قدیمی
است که در برخی از روستاهای این استان انجام می شود. صنعت سفال این استان،
ابتدایی و فاقد لعاب، نقش و کند وکاری است.
در گذشته، مهم ترین سوغات استان در بخش صنایع دستی،
قالی و قالیچه بوده است. گرچه به دلیل ماشینی شدن تولید، این صنعت (همچون
برخی از صنایع دیگر) اهمیت گذشتهٔ خود را از دست داده است، ولی شهرت و
آوازهٔ این صنعت، هنوز هم در اذهان مردم ایران زنده است. مهم ترین سوغات
های استان در بخش کشاورزی عبارت اند از: زعفران، زرشک، عناب، انار و آلو.
پیشینۀ تاریخی استان خراسان جنوبی
استان خراسان جنوبی بخشی از سرزمین ساتراپ چهاردهم در دورهٔ هخامنشیان است.
سابقۀ تاریخی خراسان جنوبی
سابقهٔ تاریخی خراسان جنوبی را می توان به سه دورهٔ کلی تقسیم کرد.
الف) خراسان جنوبی در دوران پیش
ازاسلام: قدمت این سرزمین به دورهٔ اساطیری می رسد و به دو بخش کلی تقسیم
می شود. بخش نخست با افسانه آمیخته است. گروهی ازمورخان عقیده دارند که این
محدوده جزئی از قلمرو فرمانروایی فریدون پیشدادی به حساب می آمده است امّا
گروهی دیگر، این ولایت را به سام بن نریمان نسبت می دهند. بخش دوم مربوط
به دورهٔ باستان است بر اساس اسناد بجا مانده از این دوره چنین بر می آید
که این منطقه محل زندگی یکی از اقوام آریایی به نام ساگارتی بوده و به
عنوان بخشی از ساتراپ چهاردهم هخامنشی به شمار می آمده است.
استان خراسان جنوبی در دورۀ اشکانیان
دورهٔ
اشکانی که با بیرون راندن یونانیان (سلوکیان) از ایران آغاز شد، یکی از
ادوار مهم تاریخ ایران قبل از اسلام به شمار می آید.در این دوره با توجه به
کتیبهٔ کال جنگال در کوه رچ، واضح است که استان ما از ایالت های شاهنشاهی
اشکانی بوده است و خوسف به عنوان ساتراب نشین این ایالت محسوب می شده است.
کال چنگال و کتیبۀ آن: مجموعه سنگ نگاره های کال جنگال در طول دره ای به
همین نام در رشته کوه باقران، در فاصلهٔ ۳۵ کیلومتری جنوب غرب بیرجند قرار
دارد. این سنگ نگاره ها شامل ۱۱ کتیبه و دو تصویر بوده است که متأسفانه هم
اکنون تنها هفت مورد از کتیبه های آن باقیمانده است. بعضی از کتیبه ها
تنها شامل یک کلمه و بعضی از چند سطر تشکیل شده اند. کلیهٔ کتیبه ها به خط
پهلوی و به زبان پارسی باستان نوشته شده اند. دو سنگ نگاره نیم تنهٔ یک مرد
و دیگری جدال یک مرد با شیری را نشان می دهد. نوشته های بالای تصویر
بیانگر موقعیت و مقام این شخص است. با توجه به نحوهٔ آرایش صورت، موها و
نوع لباس، احتمالاً مجموع کتیبه ها و نگاره ها مربوط به دورهٔ اشکانی
هستند.
استان خراسان جنوبی در دورۀ ساسانی
استان خراسان جنوبی یکی از ایالت های آباد و با اهمیت امپراطوری قدرتمند
ایران در دورهٔ ساسانی به حساب می آمد که از ۲۲۶ میلادی آغاز شده بود. در
دورهٔ ساسانی این ایالت از حیث نیروی انسانی اهمیت خاصی داشته؛ زیرا از
مردمانی سلحشور، رزمجو وبا استعداد برخورداربوده است؛ به طوری که شاهان
ساسانی به نیروی بازو و شهامت و همکاری آنها با دولت اطمینان خاطر داشتند.
در نبرد ساسانیان با هیاطله که به فرماندهی سوخرا پدربزرگمهر صورت گرفت،
تعداد زیادی از مردان جنگی این منطقه حضور داشتند. همچنین نحیرجان حاکم وقت
در دورهٔ ساسانی به اندازه ای ازخود لیاقت نشان داد که به وزارت و خزانه
داری ساسانیان رسید و هنگامی که اعراب مسلمان به ایران حمله کردند، برای
کمک به یزدگرد سوم عازم قادسیه شد و در جنگ نهاوند کشته شد.
در مورد نحیرجان در کتب تاریخ آمده است: زمانی که
اعراب نهاوند را فتح کردند و عدّه ای را اسیر نمودند، یکی از اسرا به
فرمانده سپاه عرب گفت؛ اگر طایفهٔ من در امان قرار گیرد و آزاد شود، گنج
بزرگی به تو نشان خواهم داد که تا پایان عمر زندگی تو و طایفه ات را کفایت
می کند. فرمانده عرب تعجب کرد که او از کجا این گنج را آورده است که بتواند
این همه را آزاد کند. مرد نهاوندی که جایگاه گنج نهان نحیرجان را می دانست
آن را به سردار عرب نشان داد و سردار عرب که این گنج را به دست آورد، مرد
نهاوندی را با ایل و تبار او آزاد کرد و ثروت به دست آمده را به مدینه
فرستاد.
ب) خراسان جنوبی مقارن ظهور اسلام:
مردم استان ما، مقارن ظهور اسلام دین زرتشتی داشتند که با فتح این منطقه به
اسلام گرویدند. مورّخان این فتح را به سال ۲۲ هجری قمری می دانند. مردم پس
از خلیفهٔ دوم دست به شورش زدند و ادّعای استقلال نمودند تا از زیرسیطرهٔ
اعراب رهایی یابند. لذا در زمان خلافت عثمان در سال ۲۹ هجری قمری مجدداً به
دستور خلیفه، عبدالله بن عامربن کریز مأمور فتح این منطقه شد. محدودهٔ
جغرافیایی استان ما درآن زمان زیر سیطرهٔ اعراب از طریق بصره اداره می شد و
این حاکمیت تا اوایل دورهٔ عباسی ادامه یافت.
اوّلین منطقه ای که در خراسان توسط اعراب مسلمان فتح شد، تون و طبس بود (
۲۲ هجری قمری) که هفت سال بعد مردم تون وطبس به پا خاستند و علیه سیطرهٔ
اعراب قیام کردند. این قیام توسط عبدالله بن عامربن کریز به شدت سرکوب شد.
همچنین در سال ۳۱ هجری قمری پهلوان قارن قاینی علیه سیطرهٔ اعراب قیام کرد و
حدود ۴۰۰۰۰ سپاهی را دور خود جمع کرد و توانست تمامی متصرفات اعراب در
قهستان را بگیرد و مدت یک سال بر آنجا حکمروایی کند امّا در سال ۳۲ هجری
قمری سرکوب شد.
استان خراسان جنوبی در عهد خلفای عباسی
محدودهٔ جغرافیایی استان ما در دورهٔ خلفای عباسی مانند دورهٔ حکومت
اموی زیر سیطرهٔ اعراب بود تا اینکه در سال ۱۵۹ هجری قمری در ایّام خلافت
منصور دوانیقی، استادسیس علیه اعراب قیام کرد و موفق شد خراسان را بگیرد.
لذا این منطقه مدّتی به دست استادسیس افتاد امّا سپاه منصور دوانیقی مدتی
بعد حازم را به نبرد با استادسیس فرستاد که این ولایت مجدداً زیر سیطره
عباسیان قرار گرفت. ازجمله وقایع مهمّی که در دورهٔ عباسیان به وقوع پیوست،
ورود امام محمّد تقی(ع) به قهستان است. درسال ۲۰۲ هجری قمری امام جواد(ع)
به دستور مأمون به سمت مرو حرکت کردند که این سفر از راه قهستان صورت گرفت.
از دیگر وقایع مهم بعد از شهادت امام رضا(ع) در طوس، قیام دو برادر امام
رضا (ع) زید و محمد است که قیام زیدالنار به این منطقه کشیده شد و در دشت
آفریز توسط معتصم عباسی به شهادت رسید. از دیگر وقایع مهم دوران خلافت
عباسی در ولایت ما، ورود طایفه باقریه به این خطّه است. حامد علوی با گروهی
از خاندان خود که معروف به باقریه بودند، از مدینه به ری آمدند و از آنجا
روانهٔ خراسان شدند و در بعضی از نواحی سکونت گزیدند. پس از مدّتی به فکر
افتادند که دولت علوی تأسیس کنند؛ لذا بر عباسیان خروج کردند. خلیفهٔ عباسی
سپاهی برای سرکوبی آنها فرستاد که سپاه علوی تاب مقاومت نیاوردند و از
مقابل سپاه عباسی گریختند و به کوه های قهستان پناهنده شدند. عدّه ای از
آنها به شهادت رسیدند و عدّه ای دیگر فرار کردند و از راه خوروخبیص به
خوزستان و از آنجا به عربستان گریختند. محدودهٔ جغرافیایی این استان تا سال
۲۵۹ هجری قمری به دست حاکمان و والیان خلفا اداره می شد. درسال ۲۵۹ هجری
قمری یعقوب لیث صفاری این منطقه را فتح کرد و حکومت این خاندان تاسال ۲۹۹
هجری قمری ادامه یافت. در دورهٔ سامانیان حکومت این منطقه توسط خاندان
سیمجوری که نمایندگان سامانی بودند، اداره می شد. در دوره سلجوقیان، چون
اسماعیلیان قهستان را به دلیل موقعیت کوهستانی اش پایگاه خود قرار دادند،
این خطّه اهمیت ویژه ای پیدا کرد و از این تاریخ به بعد نام قهستان بر سر
زبان ها افتاد؛ چنان که پس از الموت مهم ترین پایگاه اسماعیلیان در این
منطقه بود. اسماعیلیان در این محدوده دو نوبت مورد حمله سخت قرار گرفتند.
نخست در دورهٔ سلطان سنجر سلجوقی بود که وی لشکری عظیم برای سرکوب
اسماعیلیان به این منطقه فرستاد و قلاع و بناهای آنان را ویران نمود. امّا
با ضعف سلجوقیان و روی کار آمدن خوارزمشاهیان اسماعیلیان مجدداً در قهستان
قدرت گرفتند و قلاع خود را مرمت کردند. در نوبت دوم، اسماعیلیان توسط
هلاکوخان مغول مورد تهاجم قرار گرفتند. مغولان در سال ۵۳۶ هجری قمری این
ناحیه را فتح کردند و قسمت هایی که قبلاً در برابر مغولان ایستادگی کرده
بودند به شدّت مجازات کردند. مغولان حدود ۱۲۰۰۰ نفر را در تون (فردوس) به
قتل رساندند و قلاع مهم اسماعیلیان را در منطقه ویران کردند، بقایای این دژ
ها در گوشه و کنار خراسان جنوبی وجود دارد. پس از حملهٔ هلاکو خان مغول
اسماعیلیان قدرت خود را از دست دادند. در دورهٔ صفویّه که امیران عرب تبار
خزیمه و شیبانی در مناطق مختلف قهستان استقرار یافتند، نام قهستان به
قاینات تغییر نام یافت و تا دورهٔ قاجاریه قاین به عنوان مرکز قاینات باقی
ماند ولی از دورهٔ قاجاریه به بعد بیرجند به عنوان مرکز حکومت قاینات
انتخاب گردید.
خراسان جنوبی در دورۀ معاصر
خاندان عَلَم از زمان قاجاریه حکومت این منطقه را به دست گرفتند. در
دورهٔ فتح علیشاه که ایران در گردونهٔ سیاست جهانی قرار گرفت و دربار ایران
کانون رفت و آمد سفرای خارجی شد، استان خراسان جنوبی با توجه به اهمیت
استراتژیکی خود، دروازهٔ ورود به هندوستان از طریق افغانستان محسوب شد و از
این جهت مورد توجه انگلیس واقع گردید. گرچه انگلیس از مدّت ها قبل برای
نگهداری هندوستان در منطقه برنامه ریزی های دراز مدتی داشت امّا از زمان
انعقاد قرارداد ۱۹۰۷ م که خراسان جنوبی در منطقهٔ نفوذ انگلیسی ها واقع شد،
این دولت استعمارگر نیروهای نظامی خود را در زمان جنگ جهانی اول در
سفیدابه که مرز خراسان جنوبی با سیستان و بلوچستان است، مستقر کرد و در
بیرجند کنسولگری تأسیس کرد و بر سلطهٔ خویش بر خاندان منطقه افزود.
با
توجه به اینکه بیرجند دارالحکومهٔ قاینات شد، پیشرفت آن از این زمان آغاز
شد. مهاجرت از روستاها به این شهر افزایش جمعیت بیرجند را به دنبال داشت.
در دورهٔ قاجاریه که اندیشه های جدید از اروپا وارد ایران شد، خراسان جنوبی
هم تحت تأثیر این اندیشه های جدید واقع گردید و حکام منطقه را به این فکر
انداخت که مدارسی به سبک جدید در این خطّه راه اندازی کنند، لذا بعد از
دارالفنون در تهران و مدرسهٔ رشدیه در تبریز، مدرسهٔ شوکتیه در بیرجند
تأسیس شد. تا اواسط دورهٔ پهلوی اوّل بیرجند مرکز ولایت قاینات بود امّا در
سال ۱۳۱۶ طبق قانون تقسیمات کشوری و تشکیل استان ها و شهرستان ها، ولایت
قاین به شهرستان بیرجند تغییر نام یافت و یکی از هفت شهرستان استان نهم
«خراسان» شد و بیرجند به عنوان مرکز این شهرستان تعیین گردید.
توانمندی های استان خراسان جنوبی
قابلیّت ها و جاذبه های گردشگری استان
موقعیّت طبیعی و جغرافیایی منطقه از قبیل کوه های مرتفع، دره های
ییلاقی، آبشارها، غارها و چشمه های آبگرم معدنی و اَشکال فرسایش بیابانی، و
از سوی دیگر اماکن و عمارت های تاریخی (مانند باغ موزه ها، قلعه ها،
کاروانسراها، آب انبارها، یخدان ها، مساجد، حسینیه ها و امامزاده ها،
بندهای قدیمی و سدها، بادگیرها و… ) جایگاه ویژه ای به استان ما در صنعت
گردشگری داده است. جاذبه های گردشگری استان خراسان جنوبی به دو گروه جاذبه
های تاریخی فرهنگی، مذهبی و جاذبه های طبیعی دسته بندی می شود.
الف) جاذبه های تاریخی فرهنگی، مذهبی استان
جاذبه های تاریخی فرهنگی که منشأ انسانی دارند، در دو بخش طبقه بندی شده اند.
۱ آثار و بناهای تاریخی
۲ اماکن مذهبی و موزه ها
ب) جاذبه های طبیعی استان
آبشارها و چشمه های آبگرم معدنی
اشکال فرسایش بیابانی
دره های کوهستانی
غارها
مناطق نمونۀ گردشگری خراسان جنوبی
منطقه نمونۀ گردشگری بشرویه:
وسعت منطقه بیش از ۵۰۰ هکتار است و بخش مرکزی آن
امامزاده هوگند می باشد. بافت قدیم شهر بشرویه که متأثر از عوامل اقلیمی و
طبیعی کویر است، باعث شکل گیری نوع خاصی از معماری شده است. کوچه های پرپیچ
و خم، نما های کاه گلی، سقف های گنبدی و بادگیرها ازجملهٔ آنها به شمار می
رود.
جاذبه های گردشگری شهرستان بشرویه
جاذبه های تاریخی فرهنگی، مذهبی :
خانه مستوفی، مسجد، مدرسه علمیه وحمام میان ده، باغ خان، قلعه دختر، قلعه و
امامزاده هوگند، آسبادها، کاروانسرای سنگی خوشاب، چارگنبد و منگال، موزه
مردم شناسی
جاذبه های طبیعی : اَشکال فرسایش بیابانی کویرنمک، کال سرند، خداآفرید، منطقهٔ عنج وسنج
منطقۀ نمونۀ گردشگری بند دره در بیرجند:
در فاصلهٔ دو کیلومتری شهر بیرجند در منطقه ای کوهستانی رشته کوه باقران
واقع شده است و ۱۵۰ هکتار وسعت دارد. جاذبه های گردشگری منطقهٔ نمونه
گردشگری بند دره به طور کلی برگرفته از طبیعت منطقه است. وجود کوه های بلند
همراه با دره های سرسبز و برخوردار از آب این منطقه را به عنوان مهم ترین
تفرجگاه شهر بیرجند معرفی می کند.
جاذبه های گردشگری در بیرجند
جاذبه های تاریخی فرهنگی، مذهبی :
ارگ کلاه فرنگی، قلعه بیرجند، عمارت های شوکت آباد، رحیم آباد و اکبریه،
بند دره، عمرشاه (امیرشاه) و عشاق، یخدان بهلگرد و رحیم آباد، مدرسه
شوکتیه، موزه اکبریه، کال جنگال، آب انبارها غینو و کاروانسرها … .
جاذبه های طبیعی : دره های ییلاقی باقران، آبشار های چهارده وگیوک، غار دختر، آب گرم لوت، منطقهٔ آرک گرونگ
منطقۀ نمونۀ گردشگری درخش و آسیابان (قهستان)، روستای هدف گردشگری درمیان وفورگ در شهرستان درمیان:
این
منطقه در شهرستان درمیان در کیلومتر ۷۰ محور بیرجند درمیان زیرکوه واقع
شده است و یکی از قدیمی ترین نقاط استان خراسان جنوبی محسوب می شود. اهمیت
آن بیشتر از لحاظ جاذبه های تاریخی و فرهنگی است؛ هرچند دارای مناطق ییلاقی
با درختان و باغات سرسبز می باشد و روستاهای هدف گردشگری درمیان و فورگ در
مسیر جادهٔ اسدیه به سربیشه و بیرجند واقع شده است.
جاذبه های تاریخی فرهنگی، مذهبی : قلعه فورگ، درخش، حسن صباح، طبس مسینا، مسک، مسجد جامع درخش و هندوالان، آسبادهای طبس مسینا، امامزاده سلطان ابراهیم رضا
جاذبه های طبیعی شهرستان : دره های ییلاقی مومن آباد، گزند، آبگرم آواز گزیک، درخت کهنسال دوشنگان
منطقۀ نمونۀ گردشگری مصعبی کریمو در سرایان:
این منطقه با وسعتی حدود ۵۲۶ هکتار درحد فاصل روستای مصعبی و کریموی
شهرستان سرایان قرار دارد. که دارای آب و هوای مطلوب و چشم انداز طبیعی
زیباست.
جاذبه های تاریخی فرهنگی، مذهبی :
قلعهٔ قلاع و سه قلعه، رباط حوض حاجی، کاروانسرای مورشک و سفلی، آب
انبارچرمه و محمدباقر آیسک، آسیاب های آبی چرمه، آیسک و مصعبی، ارگ و
بادگیر سه قلعه، امامزادگان؛ سلطان مصیب، سلطان ابوالقاسم، کریم شاه، قاسم
آباد، مسجد جامع و مقبره توران شاه سرایان، محوطه تاریخی کله کوب آیسک.
جاذبه های طبیعی : دره های
ییلاقی کریمو(مصعبی)، زابروبادامشکی، سبز رود، بیشه و اسپید کوه، چشمه
علوی، علی آباد، رودهن، کلاته سیف، آمین، بوسی، خاور، پیراباذر،
غاراژدها(بتون)، اَشکال فرسایش بیابانی در سه قلعه، درخت چنارکهنسال چرمه.
روستاهای هدف گردشگری چنشت و ماخونیک در سربیشه:
روستای هدف گردشگری چنشت در ۳۵ کیلومتری شهر مود واقع شده است و از نظر
جاذبه های طبیعی و تاریخی فرهنگی اهمیت خاصی دارد امّا روستای ماخونیک در
محور سربیشه به دُرح قرار دارد. و بیشتر از اهمیت تاریخی برخوردار است.
جاذبه های تاریخی فرهنگی، مذهبی :
قلعهٔ باغ وعمارت مود، قلعهٔ باستانی مود وسربیشه، مسجد جامع پخت، مود و
مسجد گنجی، خانه یاوری، امامزادگان بی بی زینب خاتون وسید حامدعلوی،
رصدخانه دکتر مجتهدی، سد برکوه.
جاذبه های طبیعی : غارهای چنشت، چهل دختر و چهل چاه، دره های ییلاقی در مناطق کوهستانی، آب ترش.
منطقۀ نمونۀ گردشگری تون و باغستان آبگرم فردوس:
شهر تاریخی و قدیمی تون در جنوب شهر فردوس با وسعتی حدود ۱۸ هکتار واقع
شده است که مجموعه ای از جاذبه های تاریخی و فرهنگی را تشکیل می دهد؛ امّا
منطقهٔ نمونهٔ گردشگری باغستان آبگرم بیشتر از جاذبه های طبیعی برخوردار
است.
جاذبه های تاریخی فرهنگی، مذهبی : مدرسهٔ علمیه، حبیبیه و علیا، امامزادگان سلطان محمد و سلطان ابراهیم، آب انبارها، حمام فیروز، حوض سیدی، منازل قدیمی، قنات بلده.
جاذبه های طبیعی : آبگرم معدنی، اَشکال فرسایش بیابانی.
منطقۀ نمونۀ گردشگری بوذرجمهر قاین:
منطقهٔ نمونه گردشگری بوذرجمهر با وسعتی حدود ۵۰۹ هکتار در ضلع شرقی شهر
قاین واقع شده است که پیوند تنگاتنگی با پایتخت زعفران جهان وکانون شهری
دیرینه و پایدار سرزمین قهستان و فرهنگ و تمدن کهن دارد.
جاذبه های تاریخی فرهنگی، مذهبی :
مسجد جامع قاین، امامزادگان عبداللّه، زیدالنار، سعداله، زید و داوود
زمان(ع)، آرامگاه بوذرجمهر، ابوالمفاخر، قلعهٔ چهل دختر، قلعه کوه، رباط
های چاهک و زردان، آب انبار خضری، بند سردوان.
جاذبه های طبیعی : غارهای
خونیک، فارس، دیو و پهلوان، دره های ییلاقی آهنگران وکوه سیاه، آبشار زول،
منطقهٔ شکار ممنوع شاسکوه و مزارع زعفران (طلای سرخ).
روستای هدف گردشگری دهسلم در نهبندان:
شرایط اقلیمی مناطق کویری از جمله نهبندان باعث شده تا مردم کویرنشین از
ابتکار و خلاقیت خود استفاده کنند و با حداکثر بهره گیری از عوامل و شرایط
طبیعی آن را در اختیار خود درآورند.
جاذبه های تاریخی فرهنگی، مذهبی :
قلعه های شاهدژ، نهبندان، بندان، دهک و بصیران، آسبادهای خوانشرف،
چهارفرسخ، گوند و میغان، مساجد عاشوراخانه، میغان و طارق، روستای هدف
گردشگری دهسلم، امامزادگان سیدعلی و سیدالحسین
جاذبه های طبیعی : تالاب کجی نمکزار، اَشکال فرسایش بیابانی (کلوت، تپه های ماسه ای) منطقه شکار ممنوع جیک وزیدر، نمکزار سهل آباد
منبع : gardesh.info