.:: استان شناسی | قم ::.
قم
قُمْ (پارسی میانه: کُنب ) از کلان‌شهرهای ایران است که در ۱۲۵ کیلومتری جنوب تهران پایتخت ایران واقع شده‌است. این شهر در کنار رودخانه‌ی قمرود و در دشت قم قرار دارد. شهر قم مرکز استان قم و نیز مرکز شهرستان قم می‌باشد. این شهر مدفن فاطمه معصومه دختر موسی بن جعفر، پیشوای هفتم شیعه و به طور سنتی محل اقامت بسیاری از روحانیون بلندپایه‌ی شیعه بوده و بزرگ‌ترین حوزه علمیه‌ی ایران و مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه‌ی ایران در این شهر قرار دارد. دبیرخانه‌ی مجلس خبرگان رهبری ایران نیز در این شهر واقع‌است. قیام‌ها و شورش‌های پیاپی مردم قم باعث شده تا این شهر در طول تاریخ بارها توسط حاکمان و فرمانروایان ویران شده و از نو آباد شود. این شهر در یک ناحیه‌ی حساس در ایران واقع شده است، زیرا از یک سو رابط بین استان‌های صنعتی ایران و تهران و از سویی دیگر رابط کلیه‌ی استان‌ها و شهرهای جنوبی ایران با استان‌ها و شهرهای شمالی است. این اهمیت منحصر به حاضر نیست و در گذشته نیز قم به دلیل قرار گرفتن در مسیر راه ابریشم دارای اهمیت ارتباطی بوده است. سرشماری سال ۱۳۹۰ مرکز آمار ایران عدد ۱،۰۷۴،۰۳۶ نفر جمعیت را برای قم را نشان می‌دهد. با این جمعیت قم در رتبه هشتمین شهر پرجمعیت ایران قرار می‌گیرد. به شهر قم لقب‌های فراوانی نسبت داده می‌شود اما لقب رسمی و مورد استفاده در رسانه‌ها و همینطور شهرداری قم "پایتخت مذهبی ایران و قطب فرهنگی" است. از قم با عناوینی چون: حرم اهل بیت، شهر علم، پایتخت علمی و فرهنگی ایران، پایتخت جهان تشیع، مرکز تجمع اقوام مختلف ایران، ارزان ترین شهر ایران، شهر سوهان، شهر شیرینی، شهر قمنبیت (Ghomnobit) (کلم محلی که در قم کشت می‌شود)، آشیانه آل محمد، مدینه المومنین، استراحتگاه مومنین، دارالموحدین، شهر آخوندها، شهر عربها، شهر موتورسیکلت‌ها و شهر کریمه‌ی اهل بیت یاد می‌کنند. قم به عنوان پایتخت فرش ابریشمی ایران و جهان، پایتخت کامپیوتری ایران، پایتخت اینترنتی جهان شیعه و پایتخت دوم ادبیات کودک و نوجوان ایران، قطب تولید موتورسیکلت در ایران، قطب تولید نرم افزارهای علوم اسلامی، یکی از سه قطب تولید کیف و کفش در ایران، دومین قطب انتشار کتاب پس از تهران و بزرگ ترین قطب انتشار کتاب های دینی در خاورمیانهنیز شناخته می‌شود. اهمیت زیارتی شهر قم در درجه نخست مربوط به مرقد فاطمه معصومه دختر موسی بن جعفر، پیشوای هفتم شیعیان بوده، و سپس به دلیل وجود مزارهای متعدد علویان و نوادگان امامان و همینطور مسجد جمکران است. این شهر پس از مشهد دومین شهر زیارتی ایران است. جداشدن عتبات عالیات از ایران و پیوستن آن به امپراتوری عثمانی از یک سو و دور بودن مشهد از نواحی مرکزی ایران باعث شده که قم از دوره صفویه به بعد پذیرای زائران بیش تری باشد.
جغرافیای طبیعی استان
موقعیت جغرافیایی
استان قم با وسعت ١١٢٣٨ کیلومتر مربع در شمال غرب مرکز
ایران قرار دارد. این استان از شمال به استان تهران، از شرق به استان
سمنان، از غرب به استان مرکزی و از جنوب به استان اصفهان محدود می شود.
استان قم در غرب دریاچۀ نمک (مسیله) و دشت کویر قرار دارد و مرکز آن، شهر
قم است.
زمین شناسی استان قم
از
نظر زمین شناسی، قدیمی ترین سنگ های استان قم متعلق به اوایل دوران سوم
است. زمین های استان قم به دو دورۀ ترشیاری و کواترنر تعلق دارند. زمین های
مربوط به کواترنر به صورت های مخروط افکنه، پادگانۀ آبرفتی و پهنه های
نسبتاً هموار بوده و از رسوبات با دانه بندی های مختلف تشکیل شده اند.
مخروط افکنه ها و دشت ها اغلب محل تمرکز اکثر روستاها و شهرهای استان می
باشد. برخی از آنها به دلیل شیب مناسب، وجود منابع آب و خاک نسبتاً حاصل
خیز، محلّ فعالیت های زراعی می باشد. زمین های ترشیاری نیز به صورت مناطق
ناهموار و کوهستانی، در نقاط مختلف استان به ویژه در جنوب و غرب آن گسترده
شده است.
ناهمواری های استان
الف) نواحی کوهستانی
این
نواحی با ارتفاع بالاتر از ١٥٠٠ متر از سطح دریا، در بخش جنوب و جنوب غربی
و غرب استان قرار دارند. کوه های بلند استان بخشی از رشته کوه های مرکزی
ایران می باشند که با ارتفاع و بارش بیشتر، ویژگی آب و هوای این مناطق را
از سایر نقاط استان متمایز نموده اند و منشأ جریان رودهای فصلی و پیدایش
سکونتگاه های روستایی در این نواحی گردیده اند. در جنوب استان، ارتفاعات
اَرِْدهال قرار دارد که بلندترین کوه استان (غَلیق، ٣١٧٦ متر) در این ناحیه
واقع است و در غرب استان، ارتفاعات تفرش قرار دارد. البته تپه های منفرد و
ارتفاعات دیگری نیز در بعضی نقاط استان وجود دارد. کوه دو برادران ، کمر
کوه و خضر از کوه های معروف نزدیک شهر قم هستند.
ب) نواحی پایکوهی
این
نواحی نیز بیشتر در پای ارتفاعات اردهال (جنوب استان) و ارتفاعات تفرش (در
غرب استان) قرار دارند و از رسوبات ریز و درشت و به شکل مخروط افکنه های
بزرگ و کوچک ساخته شده اند. به علت نفوذ پذیری زیاد این رسوبات، سفره های
آب زیرزمینی غنی تشکیل شده و به همین دلیل نواحی پایکوهی از نظر استقرار
سکونتگاه های روستایی و توسعۀ کشاورزی اهمیت زیادی دارد.
پ) دشت ها
بیشتر
مساحت استان قم را دشت ها تشکیل می دهند؛ مانند دشت های قم، جعفرآباد،
خلجستان، کهک، قمرود، قنوات، سلفچگان و مسیله که اغلب این دشت ها محلی
مناسب برای فعالیت های کشاورزی در استان است. مهم ترین دشت استان قم، دشت
قم است که محل استقرار شهر قم بوده و از قطب های مهم صنعتی و کشاورزی استان
محسوب می شود. دشت مسیله در شرق استان قرار دارد. این دشت با شیب کم به
سمت دریاچهٔ نمک و حوض سلطان کشیده شده است. وجود دریاچهٔ نمک و حوض سلطان
از پدیده های طبیعی خاص منطقه است. جنس خاک در این نواحی از رسوبات آبرفتی
ریزدانه و عمدتاً گچ، آهک و نمک است. وجود تشکیلات گچی و نمکی باعث شورشدن
آب های ناحیه شده است. هرچه از نواحی کوهستانی جنوب و غرب به طرف دریاچۀ
نمک و دشت مسیله (سمت شرق) حرکت می کنیم، از کیفیت خاک و آب کاسته می شود.
آب وهوای استان
انواع آب و هوای استان
١ آب و هوای گرم و خشک: نواحی بیابانی شرق استان
قم آب و هوای خشک دارد. در این نواحی، میانگین بارش سالانه کمتر از ١٢٥
میلی متر و میانگین دمای سالانه بیش از ١٩ درجۀ سانتی گراد است.
٢ آب و هوای گرم و نیمه خشک:
این نوع آب و هوا در بخش مرکزی و شمالی استان قرار دارد. در این ناحیهٔ آب
و هوایی، میانگین بارش سالانه بین ١٢٥ تا ٢١٥ میلی متر و میانگین دمای
سالانه ١٤ تا ١٩ درجهٔ سانتی گراد است.
٣ آب و هوای معتدل کوهستانی:
این نوع آب و هوا در نواحی پایکوهی و کوهستانی خلجستان و کهک قرار دارد.
میانگین بارش سالانه بیش از ٢٠٠ میلی متر و میانگین دمای سالانه، کمتر از
١٤ درجۀ سانتی گراد است.
علل کمبود بارش در استان
١ حاکمیت توده هوای پرفشار جنب حاره به استان قم و دیگر استان های کشور در فصل تابستان و جلوگیری از ورود بادهای مرطوب غربی به استان
٢ دوری از دریاها و اقیانوس ها و در نتیجه، نرسیدن رطوبت به استان
٣ وجود رشته کوه زاگرس به عنوان مانعی بر سر راه رسیدن بادهای مرطوب غربی به استان
٤
پایین بودن میانگین ارتفاع استان. در سال های اخیر، به دلیل کاهش بارش در
استان قم و دیگر نواحی کشور، خشک سالی های مکرر و متناوب مشکلاتی در زندگی
مردم استان پدید آورده اند.
منابع طبیعی استان
١ آب ها
استان قم در نواحی خشک و نیمه خشک کشور واقع شده است و
بارش در آنجا کم است. از سوی دیگر، با توجه به روند رو به رشد و توسعۀ
شهرها، تقاضا برای مصرف آب روز به روز در حال افزایش است. این مسائل باعث
محدودیت منابع آب در استان شده است.
آب های استان قم را می توان به دو دسته تقسیم کرد:
الف) آب های سطحی، ب) آب های زیر زمینی.
الف) آب های سطحی
استان قم در شرق حوضۀ آبریز دریاچۀ نمک قرار گرفته است. اغلب رودهای این حوضه ابتدا وارد استان قم شده و سپس وارد دریاچۀ فصلی نمک می شوند. این رودها در فصل زمستان دارای آب هستند ولی در تابستان خشک می شوند. در استان قم، دو رود اصلی قمرود و قره چای و چندین رود فرعی جریان دارد. رودهای فرعی به طور مستقیم یا غیرمستقیم به رودهای اصلی استان وارد می شوند.
١ قمرود: این رود از دامنۀ کوه های قلعه خلیل واقع در شهرستان فریدن واقع در ٤٠ کیلومتری غرب خوانسار سرچشمه می گیرد و پس از عبور از استان های اصفهان و مرکزی، به استان قم وارد می شود. این رود پس از عبور از دشت سلفچگان و نیزار، رودهای فرعی زواریان، قره سو، سلمان و درّه باغ به آن می پیوندند. قمرود پس از عبور از وسط شهر قم، در ٢٢ کیلومتری شمال شرق شهر قم در محلی به نام پل دلّاک به رود قره چای می پیوندد. قمرود شعبه های متعددی در استان قم دارد. اغلب این رودها از ارتفاعات اردهال و سخت حصار سرچشمه می گیرند. طول قمرود ٢٨٨ کیلومتر است.
٢ قره چای: این رود از ارتفاعات جنوب شازند اراک سرچشمه می گیرد و پس از عبور از استان های مرکزی و همدان و دریافت شعباتی از این استان ها، از طرف شمال غربی وارد استان قم (بخش جعفرآباد) می شود و پس از دریافت شعباتی گوناگون در محل پل دلّاک به قمرود می پیوندد. این رود پس از عبور از دشت خشک و بیابانی مسیله وارد دریاچۀ نمک می شود. به نقشۀ پراکندگی رودهای استان نگاه کنید. در استان قم رودهای مختلفی وارد قره چای می شود. این رودها اغلب از ارتفاعات تفرش سرچشمه می گیرند؛ مانند رود دستجرد، مروارید، سولقان، وِزِوا و کُند رود طغرود.
سدها: در داخل استان قم، سدهایی مانند سد امامزاده اسماعیل، کُبار و سنجگان و در خارج از محدودۀ استان قم سد ١٥ خرداد قرار دارد.
سّد 15 خرداد:
این سد در فاصلۀ ٦٥ کیلومتری جنوب غربی شهر قم و در خارج از محدودۀ سیاسی
استان قم روی قمرود ساخته شده است. هدف از ساخت این سد، تأمین آب آشامیدنی
شهر قم، تأمین آب مورد نیاز زمین های کشاورزی و نیز مهار سیلاب است. این سد
از دو قسمت، سدّ اصلی و بازوی خاکی تشکیل شده است. آب دریاچۀ سد به دلیل
ورود برخی رودهای فرعی شور به قمرود و تبخیر زیاد سد، تا حدودی شور است.
سدّ امامزاده اسماعیل، سدّ کبار و سدّ سنجگان با هدف تأمین آب کشاورزی و تغذیۀ سفره های آب زیرزمینی احداث شده است.
سدّ کبار در ٢٨ کیلومتری جنوب قم روی رود بیرقان احداث شده و با قدمتی حدود ٧٠٠ سال، قدیمی ترین سدّ قوسی جهان است.
دریاچه ها
1 دریاچۀ نمک (قم): دریاچۀ نمک از نظر موقعیت جغرافیایی در شرق استان قم و در بین سه استان قم، سمنان و اصفهان قرار دارد. تبخیر زیاد سبب شوری شدید آب و ایجاد لایه ضخیمی از نمک در دریاچه شده است. قسمت غرب و شمال غرب دریاچۀ نمک که رود کرج و جاجرود به آن وارد می شود، باتلاقی است. مساحت این دریاچه در حدود ١٨٠٦ کیلومتر مربع است.
2 دریاچۀ حوض سلطان:
این دریاچه، در شمال استان قم و در کنار بزرگراه قم تهران قرار گرفته است.
حوض سلطان چاله ای سفید رنگ است که در فصل زمستان و بهار به شکل دریاچه ای
کم عمق و با آب صاف و زلالی، دیده می شود. این دریاچه در تابستان خشک می
شود به طوری که می توان از روی آن عبور کرد.
ب) آب های زیرزمینی
آب
های زیرزمینی از طریق چاه های عمیق و نیمه عمیق، قنات ها و چشمه ها مورد
بهره برداری قرار می گیرند. بر پایۀ نتایج به دست آمده از مطالعات طرح جامع
آب کشور، (جدول ٣ ١) میزان بهره برداری از آب های زیرزمینی استان قم در
سال زراعی ٨٧ ١٣٨٦ حدود ١١٧٨ میلیون مترمکعب بوده است. با در نظر گرفتن
میزان ذخایر سفره های آب زیرزمینی و بررسی وضعیت عوامل تغذیه و تخلیۀ آنها
مشخص شده است که روند رو به افزایش بهره برداری از ذخایر سفره های آب
زیرزمینی بیش از توان بالقوه آن بوده و سطح آب های زیرزمینی در استان قم،
به ویژه در دشت قم، افت شدیدی داشته است.
٢ خاک
از نظر نوع
خاک در ارتفاعات غربی و جنوبی، بیشتر خاک های ماسه ای و شنی وجود دارد. در
اطراف قمرود و شهر قم، خاک بیشتر از نوع ماسه ای است که ناشی از رسوبات
قمرود است. هم چنین در شرق استان بیشتر خاک های شور و بسیار شور وجود دارد.
٣ جنگل ها و مراتع
پوشش گیاهی استان قم را می توان به دو دسته جنگل ها و مراتع دسته بندی کرد.
الف) جنگل ها
با
توجه به اقلیم حاکم بر استان قم جنگل طبیعی در این استان وجود ندارد، لیکن
براساس نقشۀ پوشش گیاهی استان قم جنگل های استان را به دو گروه می توان
دسته بندی کرد:
١ جنگل های دست کاشت: جنگل هایی اند که منشأ
طبیعی نداشته و به دست انسان ایجاد شده اند. مساحت جنگل های دست کاشت در
استان قم ٤١٣٦ هکتار است. جنگل های دست کاشت شامل پارک های جنگلی دست کاشت و
تاغ زارهای استان می باشند.
الف) پارک های جنگلی دست کاشت: به
مناطقی گفته می شود که با جمع آوری گونه های گیاهی متنوع و مناسب و به
منظور بازسازی محیط های تخریب شده و با ایجاد محیط های جنگلی تحت مدیریت
تفرجی قرار می گیرد. مهم ترین پارک های جنگلی استان قم عبارت اند از: ١
پارک جنگلی علوی (کیلومتر ٥ جاده قم نیزار) پارک جنگلی غدیر (کیلومتر ١٠
جاده قم نیزار) و پارک جنگلی اسلام آباد (کیلومتر ١٠ جاده قم سلفچگان)
ب) تاغ زارها: به منظور جلوگیری از حرکت ماسه های روان در منطقۀ شرق استان قم اقدام به کاشت گونه های گیاهی تاغ شده است که بیشتر در اطراف روستای حسین آباد میش مست قرار دارند.
٢ بیشه زارها و درختچه زارها: این مناطق با وسعت ٩١٢٥ هکتار در سطح استان پراکنده اند و شامل رویش گاه طبیعی گز است. درختچه های گز بیشتر در منطقۀ مسیله و اطراف رودخانۀ قره چای و رود شور قرار دارند.
ذخیره گاه های جنگلی: مناطقی با گونه های درحال انقراض، آسیب پذیر و در معرض خطر که دارای ارزش ژنتیکی بالایی هستند ذخیره گاه جنگلی گفته می شود. مساحت ذخیره گاه های جنگلی استان قم بالغ بر ٢٠٠٠ هکتار با گونه های گیاهی بَنه و بادامچه بوده که در مناطق کوهستانی استان پراکنده شده اند.
ب) مراتع استان
در
حال حاضر، وسعت مراتع استان قم ٧٢٣٠١٩ هکتار است. انواع مراتع استان از نظر
موقعیت، کوهستانی، تپه ماهوری و دشتی است. نواحی غربی و جنوبی استان که از
نظر فصل چرای دام جزء مراتع ییلاقی محسوب می شود، به دلیل شرایط مناسب تر
آب و هوایی، پوشش گیاهی آن از نوع استپ کوهستانی است. در این میان، منطقۀ
حفاظت شدۀ پلنگ دره در جنوب غربی استان نسبت به سایر نواحی از پوشش گیاهی
مناسب تری برخوردار است. در نواحی شرقی و مرکزی استان، ازنظر فصل چرای دام
مراتع از نوع قشلاقی بوده و پوشش گیاهی به دلیل شوری آب و خاک و کمبود
بارش، بیش تر از نوع گیاهان شورپسند و خشکی پسند است.
٤ زندگی جانوری
تنوع
ناهمواری، آب و هوا و پوشش گیاهی در استان موجب ایجاد زیست بوم های
گوناگونی مانند منطقۀ شکار ممنوع پلنگ دره، منطقۀ حفاظت شده کویر و تالاب
حوض سلطان شده است . به جدول ٥ ١ توجه کنید. در کلّ استان قم، ٢٨٠ گونۀ
جانوری به شرح جدول ذیل شناسایی شده است که باید از آنها حفاظت شود:
نوع گونۀ جانوری تعداد گونه در استان
پرندگان ١٥٩
خزندگان ٤٣
ماهی ها ٢٠
پستانداران ٥٦
دوزیستان ٢
زیستگاه های حیات وحش استان
١ منطقۀ حفاظت شده پلنگ دره:
منطقۀ حفاظت شده پلنگ دره با وسعتی در حدود ٣٢٠٠٠ هکتار در جنوب غربی
استان و در فاصلۀ ٥٠ کیلومتری جنوب غربی شهر قم قرار دارد. وجود ارتفاعات
از جمله کوه آله و سخت حصار از ویژگی های توپوگرافی منطقه محسوب می شود.
وجود چشمه سارهای زیبا و مناظر طبیعی بدیع از ویژگی های گردشگری منطقه به
حساب می آید. پوشش گیاهی غالب منطقه بیشتر شامل گز، بادام کوهی (بادامچه) ،
گون، ریواس و… می توان اشاره کرد. همچنین وجود گونه های متنوع جانوری
مانند کبک، تیهو، بلدرچین، کل و بز، قوچ و میش، گرگ، گراز، شغال، روباه و
زیستگاه پلنگ در سال های نه چندان دور از جاذبه های منطقه است که در صورت
حفاظت بیشتر می تواند در زمرۀ مناطق خاص از نظر تنوع زیستی کشور باشد.
٢ منطقۀ حفاظت شدۀ کویر: منطقۀ حفاظت شدۀ کویر
در شمال شرق استان قم قرار دارد. به دلیل داشتن ذخایر با ارزش گیاهی و
جانوری متنوع، از میراث طبیعی و ملی کشور محسوب می شود و زیستگاه
پستاندارانی مانند آهو و گونه های با ارزش و کمیابی مانند یوزپلنگ و گورخر
است. بخش های کوهستانی آن نیز دارای پوشش گیاهی استپی حیواناتی مانند کَل،
بز، قوچ و میش است و پرندگان مهاجری چون فلامینگو به آب بندها و شوراب های
استان روی می آورند.
٣ دشت مسیله: در شرق استان قم و در فاصلۀ
بین تالاب حوض سلطان و دریاچۀ نمک دشت مسیله قرار دارد. این منطقه به دلیل
وجود جنگل های گز و تاغ و انواع گونه های جانوری و گیاهی دارای اهمیت است.
٤ تالاب شکار ممنوع حوض سلطان: این تالاب در
شمال استان واقع شده و گونه های گیاهی و حیوانی متنوعی دارد. در شورابه های
این تالاب نوعی میگو به نام « آرتمیا » دیده می شود.
5 بیابان ها: نزدیک به نیمی از وسعت استان قم را
نواحی بیابانی تشکیل می دهد که اغلب در نیمۀ شرقی استان قرار دارد. سطح
بیابان های استان را اغلب اراضی کویری، دریاچه های شور، باتلاق ها، تپه های
شنی، پهنه های ماسه ای و درختچه زارها پوشانده است. بیابان های استان
دارای توانمندی های زیادی است که به چند مورد از آنها اشاره می شود:
- وجود انواع معادن مانند وجود انواع معادن نمک، سنگ های ساختمانی، نفت و گاز طبیعی
- تنوع گونه های گیاهی مانند وجود انواع گیاهان مرتعی و علوفه ای و گیاهان دارویی، صنعتی و خوراکی
- وجود جاذبه های گردشگری مانند کاروان سراها، قلعه های قدیمی، آب انبارها، چشم اندازهای زیبا.
٥ معادن استان
استان
قم از تنوع معدنی زیادی برخوردار است و به رغم محدود بودن مساحت استان، در
حال حاضر ١٤ نوع مواد معدنی قابل استخراج وجود دارد؛ مانند سنگ های
ساختمانی، منگنز، گاز طبیعی، نفت و … که در درس سیزدهم مطالب بیشتری در
مورد منابع معدنی استان قم خواهید آموخت.
جغرافیای انسانی استان
تقسیمات سیاسی استان
شهرستان قم در سال ١٣٧٥ از استان تهران جدا و به استان تبدیل شده است. به شکل ١ ٢ توجه کنید. این استان، ازنظر تقسیمات سیاسی در حال حاضر دارای یک شهرستان، ٥ بخش، ٦ شهر، ٩ دهستان و ٢٢٢ آبادی دارای سکنه است.
جمعیت استان
استان قم در سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ١٣٨٥
دارای 1/046/737 نفر جمعیت بوده است که از نظر پراکندگی جغرافیایی، بیشتر
جمعیت استان (حدود ٩٢ درصد جمعیت) در شهر قم متمرکز شده اند و بقیۀ جمعیت (
٨ درصد) در دیگر نقاط شهری و روستاهای استان ساکن بوده اند.
شیوه های زندگی در استان
الف) زندگی شهری
استان
قم از نظر درصد شهرنشینی، رتبۀ اوّل را در کشور دارد؛ به طوری که در
سرشماری سال ١٣٨٥ بیش از ٩٣ درصد مردم استان قم در شش سکونتگاه شهری سکونت
داشته اند. جمعیت شهرنشین استان قم در سال ١٣٨٥ در حدود ٩٨٣،٠٠٠ نفر بوده
است.
سکونتگاه های شهری استان: در حال حاضر در استان قم، شش سکونتگاه شهری به نام های، قم، قنوات، جعفریه، کهک، دستجرد و سلفچگان وجود دارد.
١ شهر قم: شهر قم از نظر موقعیت جغرافیایی در مرکز استان قم قرار دارد. جمعیت این شهر طبق سرشماری سال ١٣٨٥ مرکز آمار ایران، برابر با ۹٥١،۹١٨ نفر بوده است که از این جهت، هشتمین شهر پرجمعیت ایران پس از شهرهای تهران، مشهد، اصفهان، تبریز، کرج، شیراز و اهواز است و یکی از کلان شهرهای کشور محسوب می شود. برخی از مورخان، سابقۀ شهرنشینی در شهر قم را وجود اراضی حاصلخیز، قمرود و منابع آب های زیرزمینی می دانند.
محله های قدیم قم
محله های قدیم قم که از شهر تاریخی قم به یادگار مانده اند عبارت اند از:
محله های قبل از اسلام:
محلۀ
شهرستان واقع در محدودۀ جنوب شهر کنونی قم حوالی خیابان هنرستان، نهر
شهرستان، کماکان اراضی مزروعی جنوب این ناحیه را مشروب می کند.
محله های اوایل دورۀ اسلامی:
میدان
کهنه، مسجد جمعه، چهل اختران، دروازه ری، عربستان، میدان میر، شاهزاده
حمزه، بازار کهنه… محله های مربوط به دورۀ صفویه و قاجار: چهارمردان،
سیدان، پنجعلی، سلطان محمد شریف، خندق، دروازه کاشان، آستانه، سفیداب، باغ
پنبه، بازار نو… در چهار دهه گذشته روند مهاجرت به شهر قم به نحو فزاینده
ای افزایش یافت، به گونه ای که محلات زیادی به بافت قدیم شهر افزوده شد و
جمعیت شهر نیز طی چند سال گذشته از مرز ١ میلیون نفر گذشته است. تعدادی از
محلات جدید شهر قم با نام های یزدانشهر، صفائیه، دورشهر، زنبیل آباد،
سالاریه، صفاشهر، نیروگاه، شاهزاده ابراهیم، خاکفرج، باجک، آذر، ٣٠ متری
کلهری، ٣٠ متری کیوانفر، مهدیه، شاه سیدعلی، قائم، شهرک امام خمینی، قم نو و
ده ها محله دیگر نامیده شده اند. از خیابان های مهم قم می توان به آیت
اللّٰه مرعشی نجفی، بلوار عمار یاسر، بلوار جمهوری، بلوار معلم، انقلاب،
طالقانی، امام خمینی، سمیه، صدوقی، توحید، فاطمی، بلوار امین، هنرستان،
شاهزاده ابراهیم، باجک، دورشهر، صفائیه، عطاران، زنبیل آباد، بهشتی، ارم،
نیروگاه و کیوانفر اشاره کرد.
| ردیف | نام شهر | شهرستان | جمعیت سال ۸۵ | جمعیت سال۹۰ | رتبه در شهرستان |
|---|---|---|---|---|---|
| ۱ | قم | قم | ۹۵۷٬۴۹۶ | ۱،۰۷۴،۰۳۶ | ۱ |
| ۲ | قنوات | قم | ۷٬۶۹۳ | ۹،۶۶۲ | ۲ |
| ۳ | جعفریه | قم | ۶٬۶۳۵ | ۷،۲۰۳ | ۳ |
| ۴ | کهک | قم | ۲٬۷۶۶ | ۲،۹۰۶ | ۴ |
| ۵ | دستجرد | قم | ۱٬۱۲۱ | ۱،۳۳۴ | ۵ |
| ۶ | سلفچگان | قم | ۷۰۷ | ۷۳۰ | ۶ |
٢ شهر قنوات: این شهر، بعد از شهر قم دومین شهر پرجمعیت استان محسوب می شود.
٣ شهر جعفریه: این شهر، مرکز بخش جعفرآباد محسوب می شود که قبلاً به گازران معروف بود.
٤ شهر کهک: در جنوب استان قرار دارد و مرکز بخش کهک است.
٥ شهر دستجرد: این شهر در غرب استان قرار دارد و مرکز بخش خلجستان است.
٦ شهر سلفچگان: مرکز بخش سلفچگان است و در جنوب غرب استان واقع است.
به
غیر از شهر قم، شهرهای دیگر استان پس از استان شدن شهرستان قم به رتبۀ
شهری ارتقا یافته اند. فعالیت غالب این شهرها بیشتر فعالیت های کشاورزی
است.
ب) زندگی روستایی
در
سال ١٣٨٥ ، کمتر از ٧ درصد مردم استان قم در ٢٢۲ روستا ساکن بوده اند که
اغلب آنها به فعالیت های زراعی، باغداری، دامداری و صنایع دستی مشغول اند.
از نظر پراکندگی جغرافیایی، اکثر این سکونتگاه ها در بخش جنوبی، غربی و
مرکزی استان به دلیل وجود مناطق پایکوهی، مخروط افکنه ها، دره ها و دشت های
حاصلخیز استقرار یافته اند. در نواحی شرقی استان، تعداد این سکونتگاه ها
بسیار کم است.
پ) زندگی کوچ نشینی
در
استان قم، زندگی کوچ نشینی رونق زیادی ندارد هم اکنون ایل هایی مانند کلکو
و شاهسون بغدادی در این استان به شکل کوچ رو زندگی می کنند. محل زندگی این
عشایر دشت مسیله است.
ویژگی های فرهنگی استان قم
قم نیز با داشتن سابقۀ یکجانشینی ٧٠٠٠ ساله دارای فرهنگ عامۀ مخصوص به خود است که تحت تأثیر ارتباط بین مردم و ویژگی های جغرافیایی این سرزمین در طول تاریخ به وجود آمده است. مردم استان قم از دیرباز دارای ویژگی های فرهنگی خاص خود بوده اند که در این درس، شما با زبان و گویش های محلی، ضرب المثل ها، قصه ها، باورها و اعتقادات عامیانۀ مردم، بازی های محلی، دعاها، صنایع دستی، آیین ها و آداب و رسوم محلی، غذاها، شیرینی های سنتی و سوغات مردم استان قم آشنا می شوید.
زبان و گویش
زبان
مردم قم، فارسی دری است که از زمان های قدیم با این زبان صحبت کرده
اند.استان قم از نظر موقعیت جغرافیایی در قلمرو گویش های مرکزی ایران قرار
دارد. گویش های مرکزی در اصطلاح زبان شناسان به گویش ها و لهجه هایی گفته
می شود که در حوزهٔ شهرهای سمنان، ری، قم، اصفهان، نائین، کاشان و همدان و
مناطق مابین این شهرها به کار می رود. گویش مردم قم در دوره های گذشته «
کمج » یا « کُمیج » نامیده می شده است. امروزه در استان قم علاوه بر گویش
فارسی قمی، گویش های گوناگون وجود دارد که در میان آنها می توان به گویش
های ترکی، خلجی و کله کوی شیرازی اشاره کرد.
در ذیل به برخی از واژه ها و اصطلاحات رایج و معانی آنها که در گویش قمی کاربرد دارد، اشاره می شود.
آب خوره: عطش آزگورِه: خمیازه
راف: طاقچه گُسِْنه: گرسنه
لَهَر: بزرگ و نامناسب وَرجَسْتَن: پریدن
یِخْدِه: کمی گُر گرفت: آتش گرفت
پَلوشتَک: پرستو چُوغُلی: شکایت
ویله: فریاد مایگی: عصبانیت
ضرب المثل ها
ضرب
المثل ها زبان عامیانه ای اند که از نظر کارکرد اجتماعی بیانگر رفتارهای به
هنجار و ارزش های اجتماعی اند. این گونه عبارات، گذشته از مفهوم محتوایی
که دارند، از استعاره ها و کنایه های ادبی نیز برخوردارند؛ بنابراین، علاوه
بر اینکه پیامی دارند، معرف جهان بینی و بینش هر جامعه اند. در زیر به چند
نمونه ضرب المثل های قمی و معنای آنها اشاره می شود.
- به اندازۀ دوغت بزن پنبه؛ یعنی، به اندازۀ توانایی ات عمل کن (پاتو قدِ گلیمت دراز کن).
- فردا هم از این ماهه؛ یعنی، عجله ای در کار نیست.
- کم بخور گرد بخواب؛ یعنی، قناعت کن.
- هرکه به ما می رسه، وامی رسه؛ یعنی، آن طوری که با دیگران است، با من نیست.
- پاشنۀ گیوه را توی آب زدن؛ یعنی، به دنبال کار و فعالیت رفتن.
- مال دنیا مثل آب دریاست، هرچه آدم از آن بخورد، سیر نمی شود؛ یعنی، حریص نباش.
- مادر را دل سوزد و دایه را دامن؛ یعنی، هیچ کس مثل مادر دلسوز فرزندش نیست.
- اگر گرسنه شدی، بار به آسیاب ببر؛ یعنی، هنگام نیاز به عَوَضِ دست دراز کردن پیش دیگران، خودت کوشش کن.
- آردش را ریخته، الکش را آویخته؛ یعنی، کارهایش را انجام داده است.
- چاه باید از خودش آب ور بیاره؛ یعنی فرد باید خودش شایستگی داشته باشد.
بازی های محلی
بازی
های محلی مهم ترین عوامل رشد اجتماعی افراد جامعه در هر منطقه محسوب می
شوند و بازتاب زندگی مردم آن منطقه است. در استان قم، بازی های محلی زیادی
وجود دارد؛ مانند: الک دولک، مرّه بازی، خرپشته، چوب بازی، شاطر بازی و … .
باورها و اعتقادات عامیانۀ مردم
باورها و اعتقادات عامیانۀ مردم قم را می توان به دو دسته تقسیم کرد:
الف) باورهای سنتی؛ مانند
آب، مهریۀ حضرت فاطمه (س) است.
نان برکت است و نباید به زمین بیفتد و زیر پا بماند.
ب) باورهای عامیانه؛ مانند
پشت سر مسافر آب می پاشند تا به سلامت برگردد.
نباید دور سر کسی چرخید.
صنایع دستی
هم چون
سایر نواحی ایران از دیرباز هنرهای بومی، با توجه به شرایط خاصّ جغرافیایی،
در میان مردم قم رایج بوده است. صنایع دستی این استان حاصل ذوق سرشار و
معرف نبوغ هنری استادان قمی است. شاخص ترین صنایع دستی استان قم عبارت اند
از:
١ قالی بافی: عمده ترین هنر سنتی
استان قم، قالی بافی است. این هنر نفیس، امروزه در قم باعث اشتغال هزاران
نفر شده است. در استان قم، فرش های نفیس و با ارزشی تولید می شود که
محبوبیت خاصی در بازارهای فرش ایران و جهان دارد. قالی های ابریشمی و پشمی
قم به علت طرز بافت، گره های ظریف و تراکم و فشردگی این گره ها، وضوح نقش
ها و غنای رنگ ها که اغلب طبیعی هستند، شهرت یافته اند.
٢ سفالگری و سرامیک سازی:
دشت های استان به خصوص اطراف جادۀ قم کاشان از خاک بسیار خوبی برای کار
سرامیک برخوردار است. وجود خاک مرغوب موجب رونق هنر سرامیک سازی، کاشی
سازی، سفالگری و آجرپزی در قم شده است. این محصولات در ابتدا به کمک دست و
چرخ سفالگری ساخته و در کوره حرارت داده می شوند، سپس روی آنها نقاشی، کنده
کاری یا برجسته کاری صورت می گیرد و در پایان لعاب داده می شوند.
٣ درودگری و منبت کاری: منبت کاری ضریح ها، صندوق ها، منبرها، درهای زیارتگاه ها، صندلی و پوشش طاق ها از جمله هنرهای دست ساز چوبی هنرمندان و استادان قمی است.
سنگ تراشی و حکّاکی روی سنگ:
موادّ اصلی این هنر صنعت را انواع سنگ ها نظیر فیروزه، سنگ مرمر، سنگ یشم،
سنگ سیاه و سفید و … تشکیل می دهد و به کمک ابزار و وسایل مختلف، تراشیده
یا حکاکی می شود. استان قم با دارا بودن معادن غنی سنگ های نیمه قیمتی با
تنوع فراوان، موقعیتی مناسب در تولید فراورده های سنگی نیمه قیمتی و تزیینی
دارد.
سوغات استان
مهم
ترین سوغات شهر قم، سوهان است. سوهان نوعی شیرینی خاص و معروف است که
پیشینه ی آن به دوران قاجار می رسد. سوغات های دیگر استان عبارت است از
مُهر ، تسبیح ، سجاده ، انگشتر ، صنایع دستی و خوراکی هایی مانند: انجیر ،
انار ، فندق ، رب انار و حلواشکری.
آیین ها و آداب و رسوم مردم
به
طور کلی آداب و رسوم شامل شیوه های زندگی و عادات خاصّ یک ملت یا مردم یک
منطقه است؛ به عبارتی، آداب و رسوم، الگوهای اساسی و مهم رفتار است که
افراد یک محیط اجتماعی می پذیرند. آیین و آداب و رسوم مردم استان قم را می
توان به دو گروه دسته بندی کرد:
الف) آیین ها و آداب و رسوم مذهبی ب) آیین ها و آداب و رسوم بومی و سنتی.
الف) آیین ها و آداب و رسوم مذهبی
در
استان قم آیین ها و آداب و رسوم مذهبی متعددی در طول سال برگزار می شود؛
از جمله می توان به مراسم عید فطر، قربان، نیمه شعبان و مراسم یادمان ورود
حضرت معصومه (س) به قم، مراسم اعتکاف و آیین های عزاداری اشاره کرد.
١ جشن های مذهبی: در استان قم در روزهای عید و میلاد ائمه، مراسمی برگزار می شود که در اینجا با بعضی از این مراسم آشنا می شوید:
الف)
عید فطر: عید فطر یکی از اعیاد بزرگ اسلامی است که در روز اوّل ماه شوال
برگزار م یشود؛ چون رؤیت هلال ماه شوال مستحب است، غروب روز آخر ماه مبارک
رمضان عد های به پش تبا مها رفته تا اینکه ماه را ببینند و عده ای نیز به
خانه های مراجع م یروند و از آنها کسب اطلاع م یکنند. مراسم عید فطر با
دادن فطریه آغاز می شود و مردم فطریه را به فقرای فامیل یا محلّ خود م
یدهند یا به صندوق کمیتۀ امداد م یریزند و پس از دادن فطریه یا کنار گذاشتن
آن، به نماز عید فطر م یروند. پس از اتمام نماز، مردم برای تبریک گفتن روز
عید به خانۀ مراجع و بزرگان م یروند.
ب)
عید قربان: عید قربان در استان قم بسیار گرامی داشته می شود. در این روز،
معمولاً افرادی که حاجی اند و استطاعت دارند، گوسفند قربانی کرده، گوشت آن
را بین همسایگان و مستمندان تقسیم می کنند.
پ)
نیمۀ شعبان: در نیمۀ شعبان، سالروز میلاد باسعادت حضرت صاحب الزمان (عج)،
باشکوه ترین مراسم در شهر قم برگزار می شود. در شب نیمۀ شعبان، قم و جمکران
غرق در نور و شادمانی است و مردم به یکدیگر نقل، شیرینی و شربت می دهند و
به صورت خانوادگی به گشت و گذار در خیابان انقلاب (چهارمردان) و دیگر
خیابان های شهر می پردازند و خیل عظیمی از مردم برای جشن و سرور و شرکت در
مجالس مداحی به مسجد مقدس جمکران می روند. هم چنین، در این روز استان قم
پذیرای میلیون ها زائر شیفتۀ حضرت مهدی (عج) است.
ت)
عید غدیر: در روز عید غدیر شهر مقدس قم و دیگر نقاط استان غرق در جشن و
سرور می شود. در این روز حرم مطهر حضرت معصومه (س) و اماکن مقدس مذهبی
چراغانی شده و ارادتمندان عصمت و طهارت (ع) در مراسم جشن و شادی، به امامت
رسیدن حضرت علی (ع) را گرامی می دارند. همچنین در این روز مردم به دیدن
خانواده های محترم سادات می روند و با سوهان، گز، میوه و شیرینی پذیرایی می
شوند.
ث)مراسم یادمان ورود حضرت معصومه (س) به قم: روز بیست و سوم ربیع الاول سال ٢٠١ هجری قمری، روز ورود حضرت معصومه (س) از مسیر ساوه به قم است. در این روز، مردم قم و خادمان حرم در یک حرکت نمادین به اتفاق شخصی که نماد موسی ابن خزرج است تا بیرون شهر به استقبال آن حضرت می روند. این شخص که افسار شتر حضرت را به دست دارد، آن بانوی بزرگوار را به منزل شخصی خود هدایت می کند و در پایان مراسم، ضریح و مرقد مطهر آن حضرت گلباران می شود.
٢ مراسم اعتکاف: در روزهای سیزدهم تا پانزدهم ماه رجب هزاران نفر از طلاب و مردم متدین قم در مساجد این شهر به خصوص مسجد جامع، مسجد امام حسن عسکری و مسجد اعظم معتکف می شوند و اعمال مستحبی « ام داوود » را به جا می آورند.
٣ مراسم طلب باران:
یکی از آداب و رسوم شایستۀ مردم قم، برپایی نماز باران و دعا و نیایش به
درگاه خدا و درخواست رحمت الهی و باریدن باران به هنگام خشک سالی است. این
مراسم در برخی از مکان های مذهبی به ویژه امامزاده ها با شیوه های خاصی
انجام می شود. لازم به یادآوری است که هم زمان با جنگ جهانی دوم، شهر قم
دچار خشک سالی شد که مردم نماز باران را به امامت آیت اللّه خوانساری
برگزار کردند پس از مراسم، باران رحمت الهی بر این شهر بارید.
٤ مراسم لاله گردانی:
لاله گردانی یا شمعدان گردانی حرم مطهر حضرت معصومه (س) از جمله مراسم
زیبا و دیدنی است که مخصوص تغییر خادمان حرم است. به همین مناسبت، ٧ عدد
شمعدان که درون هریک از آنها یک شمع روشن است، بین دو ردیف خادمان حرم که
لباس یک شکل برتن دارند، قرار می گیرد. آنها چوب پرهای خود را روی زمین در
جلوی خود می نهند. در این هنگام، یکی از مردانی که در جلوی صف ایستاده در
ایوان طلا رو به حرم شروع به خواندن خطبه می کند. خادمان هنگامی که نوبت
کشیک آنها به پایان می رسد، در این صف قرار می گیرند. بعد از پایان خطابه،
یک نفر شمعدان را برمی دارد، می بوسد و مراسم خاتمه می یابد. در حقیقت، کسی
که شمعدان را به دست می گیرد، کار روزانه ی خود را شروع می کند.
٥ عزاداری ها:
در ایام عزاداری ها مانند دهۀ اوّل محرم به ویژه در روزهای تاسوعا و
عاشورا، اربعین، ٢٨ صفر، رحلت حضرت معصومه (س)، شب های قدر و ایام فاطمیه،
مساجد، تکایا با پوشاندن پارچه های مشکی، سیاه پوش شده، در بعضی از منازل
نیز پرچم مشکی بر سر در خانه ها نصب می شود.
الف)
تاسوعا و عاشورای حسینی: در روزهای تاسوعا و عاشورا، اکثر هیئت های عزادار
قم با پرچم و علامت های مخصوص خود در مسیرهای تعیین شده به سمت حرم حضرت
معصومه (س) حرکت می کنند و به عزاداری و سوگواری می پردازند. در این ایام،
بسیاری از قمی هایی که به سایر نقاط مهاجرت کرده اند، براساس یک سنت قدیمی
به قم می آیند و در مساجد و تکایای محله های قدیمی خود عزاداری می کنند. در
مناطق روستایی و بخش های مختلف استان قم نیز هیئت های عزاداری صبح روزهای
تاسوعا و عاشورا از مسجد خارج شده به امامزاده یا روستای هم جوار می روند و
در آنجا مراسم سینه زنی و عزاداری برگزار می کنند. تعزیه خوانی هم یکی از
مراسمی است که در ایام محرم در قم اجرا می شود.
ب)
شهادت حضرت علی (ع) و ش بهای قدر: در شب ضربت خوردن و شب شهادت حضرت علی
(ع) و شب های قدر، افراد در مساجد و حرم مطهر جمع می شوند و بعد از نماز
مغرب و عشا ابتدا دعای افتتاح و سپس دعای جوشن کبیر و قرآن می خوانند. بعد
نوحه خوانی، سخنرانی و روضه خوانی انجام می شود و در پایان مراسم، قرآن
سرگرفتن انجام می شود و مردم از گناهان خود استغفار می کنند.
پ) رحلت حضرت معصومه (س): در روز رحلت حضرت معصومه (س)، خادمان حرم با حالت حُزن و اندوه و با ذکر صلوات از میدان میر به طرف حرم مطهر حرکت می کنند و مردم در صحن مطهر حضرت معصومه (س) عزاداری می کنند. مردم شهر قم به ویژه زنان، سفره های نذری مختلفی را برپا می کنند؛ این مراسم تأثیرات معنوی، روانی و اجتماعی زیاد دارد.
٦ سفره های نذری در قم:
سفره های نذری در قم بیشتر به جهت ابراز علاقه به اهل بیت (ع)، برآورده
شدن حاجات و رفع گرفتاری ها برپا می شود که در این مبحث به چند مورد اشاره
می کنیم:
الف) سفرۀ حضرت اباالفضل (ع):
در این مراسم، روضۀ حضرت اباالفضل (ع) خوانده می شود و همه با هم ای ماه
بنی هاشم، خورشید لقاء عباس، ای نور دل حیدر، شمع شهدا عباس، با محنت و درد
و غم، من » : می خوانند برای تزیین این سفره، از نان، پنیر، خرما، سبزی،
عدس پلو و «. رو به تو آوردم، از بهر خدا عباس، از بهر خدا عباس شله زرد
استفاده می شود.
ب) سفرۀ حضرت زینب (س): در این سفره، از آش، حلوا، نان، پنیر، سبزی و خرما استفاده می شود.
ب) آیین ها و آداب و رسوم بومی و سنتی
با
توجه به ویژگی های جغرافیایی و فرهنگی استان قم، آیین ها و آداب و رسوم
بومی و سنتی گوناگونی وجود دارد؛ از جمله می توان به مراسم شب چله، نوروز،
تحویل سال و مراسم آن، سیزده بدر و مراسم سردرختی اشاره کرد.
١ مراسم شب اوّل زمستان (شب چله):
شب اوّل زمستان را مانند بسیاری از نقاط کشور، هندوانه می خورند. افراد
معمولاً در منزل بزرگ ترها جمع می شوند و فرد بزرگ تر به نقل حکایت و قصه
می پردازد. در شب چله از طرف خانوادۀ داماد برای نوعروس چلگی می برند که
شامل میوه، کفش، لباس و طلاجات است.
٢ نوروز
مراسم شب پیش از سال نو:
شب پیش از عید نوروز را « عرفه » یا « شب برات » می نامند. در این روز،
مردم برای یاد کردن از مردگان و زیارت اهل قبور راهی امامزاده ها و
زیارتگاه هایی که قبرستان دارند، می شوند تا علاوه بر زیارت، برای مردگان
خیرات کنند. در شب عید نوروز، بسیاری از مردم به بزرگ ترین زیارتگاه استان،
حرم حضرت معصومه (س) می روند.
تحویل سال و مراسم آن: در گذشته
هنگام تحویل سال، سفرۀ هفت سین مانند سفره های امروزی نداشتند. داخل سینی
بزرگی، قرآن، سبزه، آینه، نبات، آجیل، چند عدد تخم مرغ رنگ کرده و چند عدد
شمع روشن می گذاشتند. در بعضی از سفره ها علاوه بر آن، هفت چیز دیگر شامل
سبزی، سکه، سمنو، سنجد، سرکه، سماق، سیب و ماهی قرمز وجود داشت. اکثر مردم
قم، هنگام تحویل سال به حرم مطهر می روند و دعای معروف تحویل سال را مرتب
می خوانند و پس از آنکه سال تحویل شد، شادی می کنند و صلوات می فرستند.
سیزده بدر:
سیزده بدر جزء آداب و رسوم سنتی مردم قم است. مردم در این روز غذا درست می
کنند و به خارج از شهر می روند. در گذشته چون وسیلۀ حمل و نقل موتوری
نبود، اکثر مردم به امامزاده های اطراف قم مانند امامزاده ابراهیم، شاهزاده
جمال، کوه خضرنبی، شاه احمد بن قاسم، شاه سید علی و … می رفتند.
٣ مراسم سردرختی:
در برخی از روستاهای قم به ویژه در وشنوه، مراسمی به نام سردرختی متداول
است و در اوایل بهار برای اینکه درختان باغ از گزند سرما در امان بمانند،
این رسم به اجرا درمی آید.
پیشینه تاریخی استان قم
وجه تسمیۀ قم
در رابطه با وجه تسمیۀ قم روایت های
متعددی وجود دارد. یکی از روایت ها، وجه تسمیۀ قم را به قومی ایرانی نسبت
داده است. اسم اولیۀ آن را به لغت فارسی قدیم « کومه » ذکر می کنند که
بعدها به قم تبدیل شده است. هم چنین، گروهی معتقدند ساکنان اصلی این دیار
را ایرانیان زرتشتی تشکیل می داده اند. آنان قبل از ورود اعراب و استقرار
آنها، در کلبه های ساخته شده از نی زندگی می کردند که در اصطلاح اهل فارس،
این کلبه ها را « کومه » می نامیدند؛ بعد از مدتی، با ورود اعراب و استقرار
آنها در قریه های نزدیک به هم و پیوستن آنها به یکدیگر، قریه ها به شهر
تبدیل شده که اسم یکی از این قریه ها، « کُمیدان » بوده است. کم کم کُمیدان
به « کُم » و معرب شدۀ آن « قُم » به کلیۀ قریه ها اطلاق شده است.
سابقۀ تاریخی قم
سابقۀ تاریخی قم را می توان به سه دوره دسته بندی کرد:
الف) قم در دوران پیش از اسلام:
قدمت سرزمین قم به دورۀ قبل از اسلام می رسد. وجود نام های اصیل ایرانی در
روستاها و محله های قدیمی، دلیل محکمی بر قدمت تاریخی این سرزمین مانند
وشنوه، فردو، کهک، کرمجگان، قبادبزن، سلفچگان، هندیجان، مهرویان و گیواست.
به استناد آثار و اشیای بازمانده و صراحت متون تاریخی، قم پیش از اسلام
شهری معتبر بوده و این سرزمین از هفت هزار سال پیش مسکونی بوده است. مقرّ
اولیۀ شهر قم، محلۀ « لب چال » امروزی است. این محل در روزگار باستان، ده
یا دژی زرتشتی بوده است که « مِمْجان » نامیده می شد. این مرکزیت تا زمانی
که مرکز شهر به کنار آستانۀ مطهر حضرت معصومه (س) منتقل شد، ادامه داشت.
برخی از مورّ خان منشأ شهرنشینی را در شهر قم، وجود اراضی حاصلخیز، رود
قمرود و منابع آب زیرزمینی در منطقه می دانند. نام قم در شاهنامۀ فردوسی سه
بار ذکر شده است. او شهر قم را در کنار شهرهای عصر پیشدادیان و کیانیان
آورده است:
بفرمود تا عهد قم و اصفهان نهاد بزرگان و جای مهان
نویسد ز مشک و ز عنبر دبیر یکی نامه از پادشاه بر حریر
قم
در زمان هخامنشیان منطقه ای آباد و وسیع بود و در حملۀ اسکندر مقدونی به
ایران دچار ویرانی زیادی شد. بطلمیوس، جغرافی دان یونانی، نیز از قم یاد
کرده است. در اواخر دورۀ ساسانیان، قم از شهرهای نسبتاً بزرگ ایران بوده
است. در شاهنامۀ کهن پارسی آمده است که قباد، پادشاه ساسانی، در هنگام
بازگشت از جنگ با هیاطله (در شمال و شمال شرق ایران)، دستور آباد ساختن قم
را داد. در زمان خسرو پرویز ساسانی هم قم شهری آباد بود و زعفران قمی شهرت
داشت.
ب) قم در دوران پس از اسلام
مردم
قم، مقارن با ظهور اسلام، آیین زرتشتی داشتند. در حملۀ اعراب مسلمان به
ایران که به شکست حکومت ساسانی انجامید، مناطق ایران به تصرف اعراب مسلمان
درآمد. قم نیز توسط سپاهیان اسلام فتح شد. پس از آن، قبایل متعددی از اعراب
مانند آل قیس، آل مذیج، بنی اسد و … به ایران آمدند و در منطقۀ قم ساکن
شدند. وجود این خاندان ها در قم موجب گرایش مردم به دین اسلام شد و قبیله
های عرب به مرور زمان جزئی از ساکنان اصلی قم شدند و به زبان ایشان سخن
گفتند و حتی زبان خود را فراموش کرده، به آداب و رسوم مردم بومی عمل کردند.
در سده های دوم و سوم هجری قمری، بسیاری از محدثان شیعه از این شهر
برخاستند یا در آنجا اقامت کردند. علت این امر سخت گیری های زیادی بود که
در سده های نخستین در شهرهای مختلف نسبت به طرفداران خاندان پیغمبر (ص) روا
داشتند. در طول حکومت خلفای بنی امیه و بنی عباس، شهر قم با سرعتی شگرف
توسعه یافت و به شکل یک سرزمین نیمه خودمختار درآمد. با تشریف فرمایی حضرت
فاطمه معصومه (س) به قم در سال ٢٠١ هجری قمری و در گذشت و خاک سپاری پیکر
مطهر آن بانوی مکرمه در باغی معروف به « بابلان » که آن زمان خارج از قم
بود مردم به تدریج مساکن خود را به آن آرامگاه و باغ نزدیک کردند.
آثار تمدن در استان قم
به جهت قدمت قم، آثار تمدن در سطح استان فراوان است. در این مبحث با سه مورد از آثار تمدن در استان آشنا می شوید:
١ تپه های تاریخی: مهم ترین تپه های تاریخی در استان قم شامل تپۀ تاریخی صرم، قلی درویش و قره تپه است که به طور مختصر توضیح داده می شود.
الف) تپ ههای تاریخی صَرم:
تپۀ تاریخی صرم در جنوب استان (بخش کهک و در نزدیک روستای صَرم) قرار دارد
که شامل گورستانی تاریخی با قدمت ٣٥٠٠ ساله است. از این تپه، باستان
شناسان تعداد زیادی ظروف خاکستری مانند کوزه، جام، قوری با لولۀ ناودانی،
مهره های تزیینی از جنس سنگ های مختلف و اشیای آهنی و مفرغی کشف کرده اند .
از شگفتی های این گورستان نحوۀ دفن مردگان به سمت شرق یا غرب است که
اطلاعات فراوانی از نحوۀ زندگی ساکنان این منطقه ارائه می دهد.
ب) تپۀ قلی درویش:
تپۀ تاریخی قلی درویش در نزدیکی روستای جمکران قرار دارد. کشف سفالینه های
نخودی رنگ در زیر لایۀ سفال های خاکستری نشان از وجود ساکنان بومی ایران
در قبل از ورود آریایی ها در این منطقه دارد؛ زیرا پژوهشگران معتقدند
ساکنان بومی فلات ایران قبل از ورود آریایی ها برای ساختن ابزار و استفاده
می کردند اما با ورود آریایی ها، سفالینه های خاکستری جایگزین آنها شد.
پ) قره تپه:
قره تپه یکی از تپه های باستانی استان قم است که در ٢٢ کیلومتری شمال شرق
شهر قم (نزدیک روستای قمرود) قرار دارد. در این تپه، بقایای قلعۀ کوچکی با
حصار و برج، در چهار گوشۀ آن مشاهده می شود. کاوش های انجام گرفته در قره
تپه نشان می دهد که حدود ٤ تا ٦ هزار سال قبل از میلاد مردمانی در این
ناحیه زندگی می کردند و از وسائلی چون درفش استخوانی، کوزه و ظروف سفالی
استفاده می کردند. کهن ترین آثار به دست آمده از این منطقه به دوران پارینه
سنگی تعلق دارد و جدیدترین آن مربوط به دوران ناصرالدین شاه قاجار است.
٢ چهار طاقی یا آتشکده:
چهار طاقی یا آتشکده از آثار به جای ماندۀ دوران پیش از اسلام در سرزمین
قم است که معروف ترین آنها چهار طاقی نویس واقع در بخش خلجستان (روستایِ
نویس) و چهار طاقی کِرْمِجِگان واقع در جنوب استان قم (در روستای کرمجگان)
است که هر دو مربوط به عصر ساسانی است.
٣ سکه های ضرب شده: سرزمین قم از زمان های بسیار قدیم یکی از شهرهایی بوده که خلفا و پادشاهان در آن ضرب سکه می کردند. قدیمی ترین سکۀ ضرب شده در قم متعلق به سال ١٦٠ هجری قمری به نام خلفای عباسی بوده و پس از آن، در قرن چهارم هجری به نام امیران سامانی است. در دورۀ تاریخی بعد مانند آل بویه، تیموریان، صفویه و قاجاریه نیز سکه هایی در قم ضرب شده است که نمونه هایی از آنها در موزۀ سکه متعلق به آستانۀ مقدسۀ حضرت معصومه (س) نگه داری می شود.
بزرگان قم در طول تاریخ
قم
مرکز نشر فقه شیعه است. این شهر پس از اسلام جایگاه علم و پرورش علما بوده
و دانشمندان بزرگی را تحویل جهان اسلام داده است. بزرگان قم در طول تاریخ
را می توان به سه گروه تقسیم کرد: الف) محدثان و فقها، ب) شعرا و سخنوران و
پ )مورخان.
الف) محدثان و فقها: از
مشهورترین فقها و علمای قم در قرون اولیۀ هجری می توان به آدم بن عبداللّٰه
اشعری از اصحاب امام صادق (ع) و عیسی بن عبداللّٰه اشعری اشاره کرد.
ابراهیم بن شعری، ابراهیم بن هاشم و ذکریا بن آدم بن عبداللّٰه اشعری از
بزرگان زمان خود بودند. از قرن چهارم هجری، دانشمندان و فقها و محدثان
بزرگی از سرزمین قم برخاستند که عبارت اند از:
- محمد بن یعقوب کلینی، صاحب اصول کافی
- علی بن حسین بن موسی ابن بابویه
- محمد بن بابْوِیْه قمی معروف به شیخ صدوق (فرزند ابن بابویه) نویسندۀ کتاب « من لا یحضره الفقیه »
- ابن داود قمی
- شیخ عباس قمی، مؤلف کتاب مفاتیح الجنان
- قاضی سعید قمی.
- علاوه بر علما و دانشمندان ذکر شده می توان به ابن ولید قمی، سید صدر
الدین رضوی، ملا محمد طاهر قمی، آیت اللّٰه حاج میرزا محمد فیض و میرزای
قمی اشاره کرد.
ب) شعرا و سخنوران: در شهر قم در طول تاریخ پس از اسلام، شعرا و سخنورانی زندگی کرده اند که در زیر به برخی از آنها اشاره می شود:
- میرزا حسین آشوب قمی از شعرای دورۀ ناصری
- میرزا ابوالقاسم قمی از شعرای قرن سیزدهم
- حضوری قمی از شعرای قرن دهم
- قاضی رکن الدین دعویدار قمی متخلص به دعوی از شعرای قرن ششم و هفتم
- خواجه مسعود قمی از شعرای نامدار نهم هجری.
پ) مورخان قمی: مشهورترین مورخان قمی که در زمینۀ شهر قم تحقیقاتی انجام داده اند، به شرح زیر است:
حسن بن محمد قمی از دانشمندان نیمۀ دوم قرن چهارم هجری و نویسندۀ کتاب ارزشمند « تاریخ قم »
قاضی احمد قمی نویسندۀ کتاب « خلاصه التواریخ ».
گردشگری
استان قم به دلیل برخورداری از اماکن متبرکه ای چون حرم مطهر حضرت معصومه (س) و مسجد مقدس جمکران، جایگاه ویژه ای از نظر گردشگری مذهبی در سطح ملی و بین المللی دارد. جاذبه های گردشگری استان قم به دو گروه جاذبه های گردشگری، فرهنگی تاریخی و جاذبه های طبیعی دسته بندی می شود.
الف) جاذبه های فرهنگی و تاریخی استان
١ آستانۀ مقدسۀ حضرت معصومه (س):
حضرت فاطمه معصومه (س)، دختر گرامی حضرت امام موسی بن جعفر (ع)، در اول
ماه ذیقعدۀ سال ١٧٣ هجری قمری متولد شدند. ایشان پس از عزیمت امام رضا (ع)
به ایران، به دیدار برادر گرامی خود شتافتند و در سال ٢٠١ هجری قمری وارد
ایران شدند تا به سوی خراسان حرکت کنند اما به علت بیماری، نزدیک شهر ساوه
متوقف و در روز ٢٣ ربیع الاول همان سال به دعوت بزرگان قم وارد قم شدند و
پس از ١٧ روز در دهم ربیع الثانی سال ٢٠١ هجری قمری در قم دار فانی را وداع
گفتند. بنای معماری مرقد مطهّر حضرت فاطمه معصومه (س) در نیمۀ دوم قرن دوم
هجری قمری، در اطراف تربت پاک آن حضرت ایجاد شد. حرم مطهر آن حضرت در قرن
دهم هجری توسط همسر شاه اسماعیل صفوی توسعه و گسترش یافت و سپس در سال ١٣٥٧
هجری قمری، با نظارت و سرپرستی آیت اللّٰه بروجردی، حرم مطهر مرمت،
بازسازی و تجدید بنا شد. آستانۀ مقدسۀ حضرت معصومه (س) گنجینه ای نفیس از
آثار هنری و معماری است و هر ساله شاهد زیارت بیش از ١٢ میلیون زائر مشتاق
از دورترین نقاط جهان و کشورمان است. مجموعۀ آستانۀ مقدسه مرقد مطهر،
گنبدها، ایوان ها (ایوان طلا و آینه)، مناره ها (مناره های ایوان آینه و
صحن عتیق)، مساجد (بالاسر، طباطبایی و شهید مطهری) و رواق ها (بالاسر،
دارالحفاظ، آینه و پیش رو) است.
٢ بُقاع متبرکه: علاوه بر مرقد مطهر حضرت معصومه (س)، تعداد دیگری از فرزندان ائمۀ معصومین و بزرگان در این استان مدفون اند. براساس آخرین اسناد موجود، تعداد ٩٢ بقعه در این استان شناسایی شده که در برخی از آنها بیش از یک امامزاده به خاک سپرده شده است؛ مانند: مجموعۀ چهل اختران، امامزاده حمزه، امامزاده اسماعیل (معروف به سید سربخش)، امامزاده شاه احمد قاسم، امامزاده علی بن جعفر، شش امامزاده شاه سید علی، امامزاده معصومۀ کهک، پنج امامزاده، جمکران، امامزاده هادی وشنوه و امامزاده نورعلی.
٣ بناهای قدیمی و تاریخی: بناهای تاریخی زیادی در استان وجود دارد که در اینجا با بعضی از آنها آشنا می شوید:
الف)
مجموعۀ بازار قم: بازار قم با قدمت حدود ٤٠٠ سال در مرکز شهر واقع شده و
شامل دو راستۀ بازار نو و کهنه با پوشش گنبدی و سرپوشیده است. یکی از
بناهای باشکوه در بازار قم، تیمچۀ بازار است. این تیمچه در سمت شمال راستۀ
بازار نو، قرار دارد. این بنا از نظر وسعت، هنر معماری و تزیینات از جمله
بناهای منحصر به فرد به شمار می رود که در دورۀ قاجاریه ساخته شده است.
ب) آرامگا هها
١ مقابر گنبد سبز:
این سه مقبره که جزء برج های آرامگاهی محسوب می شوند، از نظر هنر گچ بری
از نمونه های منحصرند که متعلق به قرن ششم هجری قمری است. این سه مقبره در
انتهای خیابان انقلاب (چهارمردان) قرار دارد.
٢ قبرستان شیخان: این مکان که در میدان آستانه قرار دارد، محلّ دفن بزرگانی چون زکریا بن آدم و میرزای قمی است.
٣ آرامگاه عل ی بن بابویه: این آرامگاه روبه روی قبرستان شیخان قرار دارد.
٤ آرامگاه پروین اعتصامی: آرامگاه این شاعرۀ پرآوازه در یکی از حجره های حرم مطهر حضرت معصومه (س) قرار دارد.
٥ آرامگاه شیخ فضل اللّه نوری: آرامگاه شیخ فضل اللّٰه نوری که از رهبران انقلاب مشروطه است، در یکی از حجره های صحن اتابکی حرم مطهر قرار دارد.
پ) مساجد
در استان قم مساجد بزرگی وجود دارد که مهم ترین آنها عبارت است از:
١ مسجد اعظم:
این مسجد که در کنار آستانۀ مقدسۀ حضرت معصومه (س) قرار دار د به سعی و
اهتمام حضرت آیت اللّٰه العظمی بروجردی ساخته شد. این مسجد به دلیل نام
گرفته است و از جمله « مسجد اعظم » ، عظمت و بزرگی مساجد سه ایوانی است.
٢ مسجد امام حسن عسگری (ع): این مسجد در ابتدای خیابان آستانه قرار دارد و بنای اولیۀ آن را به زمان امام حسن عسگری (ع) منسوب می دارند.
٣ مسجد جامع قم: این مسجد در خیابان طالقانی قرار دارد و دارای گنبد بلند آجری با شکوه و دو ایوان بسیار بلند است.
٤ مسجد مقدس جمکران:
این مسجد که به امر مستقیم امام زمان (عج) احداث شده در گذشته در فاصلۀ ٦
کیلومتری شهر قم بوده ولی امروزه در حومۀ شهر قم واقع شده و هر ساله پذیرای
میلیون ها زائر از نقاط مختلف ایران و جهان است. هر ساله در ایام تولد
حضرت صاحب الزمان (عج) مراسم با شکوهی در این مسجد برگزار می شود. این مسجد
یکی از توان های بالقوۀ گردشگری مذهبی استان قم محسوب می شود.
ت) مدرس ههای علوم
دینی: شهر قم از دیرباز محلّ تدریس علوم دینی و پایگاه فقاهت شیعه بوده
است؛ از این رو مدارس فراوانی برای آموزش علوم دینی به طلاب در قم وجود
دارد که مهم ترین آنها مدرسۀ فیضیه، دارالشفاء، سبطیه (بیت النور)، رضویه،
حجتیه، جهانگیر خان و … است که در این میان، مدرسۀ فیضیه از جهت تاریخی و
انقلابی از اهمیت بیشتری برخوردار است.
ث) خان ههای تاریخی: شامل خانۀ حضرت امام خمینی (ره)، آیت اللّٰه بروجردی، ملا صدرا، حاج علی خان زند، حاج قلی خان و … است.
ج) قلعه ها: مانند قلعۀ قمرود، قلعۀ مظفر آباد و قلعۀ ملک آباد
چ) کارو انسراها: مانند کاروان سرای حوض سلطان، دیر گچین، پل دلاک و پاسنگان
ح) پل ها: مانند پل دلاک، حوض سلطان و طینوج
خ) آب انبارها: مانند آب انبار چهل اختران، صدر آباد، لب چال، راهجرد و کوه سفید
د) میل ها: مانند میل صفر علی و میل بابک
ذ)
آتشکده ها و تپ ههای تاریخی: مانند آتشکدۀ نویس در منطقۀ خلجستان و تپۀ
تاریخی صرم، قلی درویش و قره تپۀ قمرود که در درس دهم با آنها آشنا شدید.
ر)
آثار دیگر: مانند مناره های میدان کهنه که قبلاً سر در مدرسۀ علمیه غیاثیه
بوده است و تک منار میدان کهنه که در خیابان آیت اللّٰه طالقانی (آذر)
قرار دارد.
٤ موزۀ آستانۀ مقدسه: این موزه در سال ١٣١٤ افتتاح شد. بخش اعظم نفایس موزه شامل قرآن های نفیس خطی، کاشی های محراب و مرقد، تابلوهای نقاشی و مینیاتور، ظروف شیشه ای و سفالی، انواع هنر خاتم و سکه های ضرب شدۀ دوران اسلامی است.
ب) جاذبه های طبیعی استان
در
استان قم جاذبه های گردشگری طبیعی متنوعی وجود دارد؛ مانند دریاچۀ نمک،
دریاچۀ حوض سلطان، منطقۀ ییلاقی کهک و خلجستان و منطقۀ پلنگ دره که در این
مبحث به اختصار به آنها پرداخته می شود.
١ دریاچۀ نمک:
این دریاچه بین سه استان قم، اصفهان و سمنان قرار گرفته است. در سطح این
دریاچه، نمک های پف کرده شکل های هندسی زیبایی را به وجود آورده که به «
پلی گون » معروف است و هنگام طلوع و غروب خورشید مناظر دیدنی و زیبایی را
به وجود می آورد. هم چنین، هنگام وزش باد توده های بزرگ ماسه، مانند امواج
دریا به حرکت در می آیند و تپه ماهورهای موقتی تشکیل می دهند. ارتفاع برخی
از این تپه ها به ٤٠ متر و طول برخی از آنها به چند کیلومتر می رسد. دریاچۀ
نمک می تواند مقصد بسیاری از گردشگران طبیعت باشد.
٢ دریاچۀ حوض سلطان: شامل دو چالۀ جدا از هم به نام حوض سلطان و حوض مُره است. دریاچۀ حوض سلطان با طبیعت زیبای خود، مناظر بدیعی را برای بازدیدکنندگان خلق می کند. علفزارهای اطراف دریاچۀ حوض سلطان در گذشته شکارگاه مخصوص سلاطین و حاکمان بوده است.
٣ منطقۀ ییلاقی کهک: شهر کهک با روستاهای اطراف آن، مانند فردو، وشنوه و کرمجگان و خاوه، یکی از مناطق زیبای ییلاقی استان قم محسوب می شود. وجود باغ های زیبا، آب و هوای معتدل و وجود چشم اندازهای بسیار زیبا سبب جذب گردشگران داخلی و خارجی به این منطقۀ زیبا می شود.
٤ منطقۀ ییلاقی خلجستان: این منطقه با داشتن آب و هوای معتدل و وجود روستاهای بسیار زیبا مانند قاهان و ونان یکی از مناطق زیبای ییلاقی استان قم است. وجود باغ های زیبا، کوه های مرتفع و قرار گرفتن در مسیر راه قم به ساوه و قم به تفرش سبب شده تا گردشگران بسیاری از این منطقه دیدن کنند.
ای کاش نمونه سوالات این کتاب رو هم میزاشتید