استان بوشهر ::.
بوشهر
استان بوشهر از استان‌های جنوبی ایران و هفدهمین استان بزرگ کشور به لحاظ مساحت است که در حاشیه خلیج فارس قرار دارد. مرکز این استان بندر بوشهر می‌باشد. این استان به‌علت قرار گرفتن در ساحل استراتژیک خلیج فارس، صادرات و واردات دریایی، صنعت صیادی، وجود ذخایر نفت و گاز(پارس جنوبی و شمالی)، کشاورزی و نخلداری و وجود نیروگاه هسته‌ای از اهمیّت راهبردی و اقتصادی برخوردار است؛ به گونه‌ای که پایتخت انرژی ایران لقب گرفته‌است. مبارزه مردم بوشهر علیه نیروهای خارجی در یکصد سال اخیر از شاخص‌های مهم تاریخی این استان است.
بقیه در ادامه مطلب
جغرافیای طبیعی استان بوشهر
موقعیت جغرافیایی استانقرار گرفتن استان در مجاورت سواحل نیلگون خلیج فارس، دسترسی به آب های آزاد، امکان تجارت و بازرگانی با کشورهای حوزهٔ خلیج فارس و سایر کشورهای جهان، وجود ذخایر عظیم نفت و گاز و اولین نیروگاه اتمی کشورموقعیت ویژه ای به استان بوشهر در جنوب غربی ایران بخشیده است.
ناهمواری های استان
چگونگی پدید آمدن ناهواری های بوشهر
ناهموار یهای استان بوشهر تحت تأثیر فعالی تهای کوه زایی دوران ترشیاری و هم زمان با تشکیل زاگرس شکل گرفته اند. پیش از آن در محل زاگرس امروزی، دریایی به نام تتیس قرار داشته است. از 65 میلیون سال قبل رسوبات بستر این دریا بین صفحهٔ زمین ساخت عربستان و ایران، فشرده شده، چین خورده و بالا آمده است. از آن زمان تاکنون فرسایش شکل این ناهموار یها را تغییر داده و چهرهٔ امروزی را پدید آورده است.
سیمای ظاهری ناهموار یهای استان بوشهر
از نظر سیمای ظاهری، ناهموار یهای استان بوشهر را م یتوان به دو بخش کوهستان و جلگه و دشت تقسیم کرد.
1 بخش کوهستانی: کوه های استان بوشهر به عنوان بخشی از رشته کوه زاگرس جنوب شرقی (زاگرس فارس) به شکل تاقدیس و ناودیس های موازی و در جهت شمال غرب به جنوب شرق در سرتاسر استان کشیده شده اند. این ارتفاعات را می توان به دو رشته تقسیم کرد: 1 رشته مرکزی شامل:کوه گیسکان، کوه خورموج، کوه سیاه،کوه کارتنگ و ... 2 رشته ساحلی شامل:کوه مند و کوه نوکند که به موازات ساحل خلیج فارس کشیده شده اند.
گنبدهای نمکی بخشی از ساختمان زمین شناسی استان بوشهرند. هسته این گنبدها از نمک است. مهم ترین گنبد نمکی استان و یکی از مشهورترین گنبدهای نمکی ایران، گنبد نمکی جاشک در محدودهٔ شهرستان های دشتی و دیر است. نمک های سازندهٔ این گنبد مربوط به سری هرمز است که به اواخر پرکامبرین و اوایل پالئوزوئیک تشکیل شده به دو دلیل بالا آمده اند:
1 به دلیل چگالی کم نمک نسبت به سن گهای پیرامونی؛
2 وجود گسل کازرون قطر و لرز شهای مکرر ناشی از آن.
در حالی که این گنبد نمکی در حال بالا آمدن است، عوامل فرسایشی به تدریج از ارتفاع آن می کاهند. این گنبد نمکی به عنوان بیست و دومین اثر طبیعی ملی ایران به ثبت رسیده است. گنبد نمکی جاشک علاوه بر دارا بودن منابع مختلف از جاذب ههای مهم گردشگری علمی تفریحی در استان است. وجود غارهای نمکی با قندیل های زیبا، آبشار نمکی، درهٔ گل کلمی و اشکال ب ینظیری از تنوع رنگ، در این پدیدهٔ طبیعی به چشم می خورد.
2 سرزمین های هموار: جلگه های استان بوشهر از نظر آب و هوا، خاک و زمان پیدایش در امتداد جلگه بزرگ خوزستان بوده و به شکل نوار باریکی در سر تا سر استان و به موازات ساحل خلیج فارس گسترش یافته اند. این جلگه ها در جاهایی که رودها به دریا می پیوندند، پهنای بیشتری م ییابند. برای مثال، در حاشیهٔ رودهای دالکی و شاپور عرض این جلگه به 70 کیلومتر و در حاشیهٔ رود مند به 120 کیلومتر می رسد. هر چه به سمت جنوب استان پیش می رویم عرض این جلگ هها کاهش می یابد.
در استان بوشهر، علاوه بر جلگ ههای حاشیهٔ خلیج فارس، دشت های بزرگ و کوچکی در میان کو هها پدید آمد هاند. دشت لاور و دشت پلنگ در شهرستان دشتی و دشت ارم و بوشکان در شهرستان دشتستان و دشت آبدان در شهرستان دیّر از مه مترین این
دشت هاست. خاک حاصلخیز و منابع غنی آب،دش تهای استان را به مرکز تولید محصولات کشاورزی تبدیل کرده است.
آب و هوا
ویژگی های آب وهوای استان
از نظر تقسیمات اقلیمی استان بوشهر در محدودهٔ اقلیم گرم و خشک قرار می گیرد و برحسب نواحی مختلف آن به دو بخش قابل تقسیم است:
الف) ناحیهٔ ساحلی با گرمای زیاد و رطوبت نسبی بالا
ب) ناحیهٔ داخلی با گرمای زیاد و رطوبت نسبی کم.
اعتدال
هوا و کوتاه بودن دورهٔ بارش در زمستان و طولانی بودن دورهٔ خشکی به همراه
گرمای شدید هوا در تابستان از مهم ترین ویژگی های آب وهوای استان است .
سیمای اقلیمی استان بوشهر به عوامل متعددی وابسته است که آنها را می توان در دو گروه طبقه بندی کرد:
1 عوامل درون استان (محلی): مانند: ناهمواری ها، عرض جغرافیایی، دوری و نزدیکی به دریا و پوشش گیاهی
2 عوامل برون استانی: مانند:
توده های هوا، از میان عوامل یاد شده، سه عامل ناهمواری ها، دوری و نزدیکی
به دریا و توده های هوا نقش بیشتری در شکل گیری آب و هوا و تنوع اقلیمی
استان ایفا می نمایند.
ناهمواری ها
اختلاف ارتفاع نقاط استان بین صفر متر در سواحل خلیج فارس تا 1950 متر در ارتفاعات سبب تنوع مکانی دما و بارش شده است. در این میان کوه ها تأثیر قابل توجهی در معیشت انسان و رشد گیاهان دارند. در مناطق شرقی و شمالی استان بیشترین بارش و در نواحی جنوبی و غربی کمترین بارش دیده می شود. به عنوان نمونه، می توان به مناطق ارم و بوشکان دشتستان، تنگستان و جم در مناطق شرقی استان اشاره کرد که به علت قرار گرفتن در ارتفاعات بالا، تابستانی نسبتاً ملایم و زمستانی نسبتاً خنک تر دارند.
دوری و نزدیکی به دریا
در نواحی ساحلی استان، اختلاف دما بین شب و روز و فصول، به علت نزدیکی
به دریا کم است، زیرا رطوبت برخاسته از خلیج فارس مانع از کاهش دما در
زمستان و افزایش بیش از حد آن در تابستان می شود و زمینهٔ ایجاد پدیدهٔ
شرجی را فراهم می آورد. افزایش رطوبت هوا از طریق بخار آب و حاکمیت بادهای
محلی از دیگر تأثیرات خلیج فارس است.
توده های هوا
استان بوشهر به دلیل مجاورت با ارتفاعات زاگرس، خلیج فارس و بیابان
عربستان از یک سو و نزدیکی به مدار رأس السرطان از سوی دیگر در طول سال تحت
تأثیر توده های هوای مختلفی قرار می گیرد که ورود این توده های هوا موجب
تغییرات آب و هوایی استان می گردند.
الف)
تودۀ هوای غربی: تودهٔ هوای غربی که منشأ آن اقیانوس اطلس و دریای
مدیترانه است، در اواسط پاییز تا اوایل بهار استان ما را تحت تأثیر خود
قرار می دهد. دمای ملایم و رطوبت زیاد این تودهٔ هوا همراه با شرایط نا
پایداری، موجب ریزش های جوی در استان و بیشتر مناطق کشور می شود.
ب) تودۀ هوای سودانی: این تودهٔ هوا
مانند تودهٔ هوای غربی، در نیمهٔ سرد سال از سمت جنوب غربی وارد ایران می
شود و استان بوشهر را تحت تأثیر قرار می دهد. تودهٔ هوای سودانی با جذب
رطوبت در مسیر خود از دریای سرخ و سپس خلیج فارس، مهم ترین عامل بارش های
رگباری استان به حساب می آید. وزش باد قوس در فصل پاییز و زمستان، مهم ترین
نشانهٔ ورود تودهٔ هوای سودانی به استان بوشهر است.
ج)
تودۀ هوای گرم عربستان: در طول تابستان، شبه جزیرهٔ عربستان شرایط اقلیمی
بسیار خشکی را ایجاد می کند. وزش بادهای گرم و سوزان از روی ماسه زارهای
این شبه جزیره و سپس عبور این بادها از روی خلیج فارس موجب تشدید پدیدهٔ
شرجی در سواحل، گرمای شدید و خشکی هوا در نواحی داخلی و گرد و غبار فراوان
در هوای استان می شود.
در منطقهٔ استوایی به علت تابش عمودی خورشید و در نتیجه بالا بودن دما، هوای گرم منطقهٔ استوایی به بالا صعود می کند و در بالا سرد شده و موجب بارش فراوان در منطقهٔ استوایی می شود؛ اما پس از اینکه رطوبت خود را از دست داد، در حوالی 23/5 تا 30 درجه فرود می آید و بر اثر فرو نشست، هوا دوباره گرم می شود، در نتیجه، یک کمربند یا ناحیهٔ پرفشار به وجود می آورد. این کمربند پرفشار، در دورهٔ گرم سال از بالا رفتن هوای مرطوب خلیج فارس، تشکیل ابر و ایجاد بارندگی جلوگیری می کند؛ به همین دلیل بخار آب و رطوبت حاصل از آن به صورت هوای شرجی ظاهر می شود.
بارش، دما و باد
میزان بارش در استان از نوار ساحلی به سمت ارتفاعات شرقی افزایش می
یابد. میانگین بلند مدت بارش سالانهٔ استان 240 میلی متر است که غالباً از
آبان تا اسفند ماه می بارد. دی ماه پر باران ترین ماه سال است.
دما
با توجه به نقشهٔ همدمای استان نیز مشخص می شود که تفاوت دما بین نوار ساحلی و نواحی مرتفع وجود دارد و سردترین نقاط
در نواحی مرتفع کوهستانی قرار دارند.
باد
یکی از عناصر آب و هوایی استان باد است بیشتر بادها از سمت شمال غربی می وزند.
بادها به دو دسته تقسیم می شوند:
الف) بادهای منظم و فصلی: بادهایی که بر اثر تغییرات فشار هوا در فصول مختلف سال به وجود می آیند.
ب)
بادهای محلی: بادهایی که بر اثر تغییر دما و فشار بین کوه ها و سرزمین های
هموار با دریا و جلگه ایجاد می شوند. از مهم ترین بادهای محلی استان می
توان به باد لهیمر، قوس، باد شمال و... اشاره کرد.
یکی دیگر از عناصر مهم آب و هوایی وجود ساعات آفتابی است. در بیشتر مناطق استان، میانگین سالانه ساعات آفتابی به بیش از 3000 ساعت می رسد. این شرایط، توانمندی فراوانی برای استفاده از انرژی خورشیدی ایجاد کرده است که می تواند جایگزین مناسبی برای سوخت های فسیلی مانند نفت و گاز باشد.
منابع طبیعی استان
منابع آب استان
موقعیت جغرافیایی و شرایط آب و هوایی از جمله گرمای زیاد،کمبود ریزش های جوی و تبخیر زیاد سبب شده آب از گذشته تاکنون در استان از اهمیت زیادی برخوردار باشد.
الف) آب های سطحی
دریا
خلیج فارس نه تنها در دما، بارش، تبخیر و جریانات جوی منطقه مؤثر است؛
بلکه در وضع آب های زیرزمینی به ویژه چاه های کم عمق تأثیر به سزایی دارد.
در سواحل و بنادر و بخشی از سطح استان که نسبت به سطح دریا ارتفاع کمی
دارد، بسیاری از چاه ها بعد از مدتی مصرف و برداشت، در اثر ارتباط با آب
دریا، شور و غیرقابل استفاده م یشوند.
رودها
رود مند : این
رود مهم ترین رود استان است که با طول 725 کیلومتر از ارتفاعات زاگرس
سرچشمه گرفته و قسمت علیای آن قره آغاج نامیده می شود که از پیوستن رودهای
شورخورموج، سنا، فیروز آباد، دشت پلنگ و باغان به آن، رودخانهٔ مند را شکل
طسوج و بخش های ،(shonbeh) می دهند.این رود از روستای درویشی در بخش شنبه
وارد حوضهٔ بوشهر شده و عبور از بخش شنبه کاکی و بردخون در جنوب روستای
زیارت ساحلی به خلیج فارس می ریزد.
ب) آب های زیرزمینی
شیوه های بهره برداری از منابع آب زیرزمینی: بهره برداری از منابع آب در استان بوشهر از طریق چاه های عمیق و نیمه عمیق، قنات، چشمه و نیز آب رودها و مسیل ها صورت می گیرد.
کیفیت آب های زیر زمینی استان: کیفیت آب های
زیرزمینی استان، به طورکلی، رضایت بخش نیست و فقط در مجاورت تشکیلات آهکی و
کنگلومرایی کیفیت مطلوبی دارند. برداشت های بی رویه از سفره های آبی استان
مثل منطقهٔ جم و ریز و...سبب کاهش سفره های آبی شده است.
خاک
یکی از مباحث مهمی که امروزه از اهمیت زیادی برخوردار است، استفادهٔ پایدار از منابع طبیعی است که لازمهٔ این نوع استفاده، وجود اطلاعات کافی از استعدادهای موجود و احیاناً محدودیت های خاک هر منطقه است. خاک بیشتر نقاط استان بوشهر، به استثنای نواحی نیمه خشک شرقی مجاور زاگرس، علاوه بر شوری و قلیایی به علت گرمای شدید و پایین بودن میزان رطوبت، از نظر مواد آلی فقیر است.
جنگل ومراتع
جنگل ها
مساحت جنگل های استان بوشهر دارای نزدیک به 213/367 هزار هکتار بوده که
حدود 95 درصد آن را جنگل های طبیعی (حفاظتی) و 5 درصد را نیز جنگل های دست
کاشت تشکیل می دهد. این جنگل ها 9/76 درصد از مساحت استان و 1/58 1 درصد از
جنگل های کشور را تشکیل می دهد.
مهم ترین جوامع جنگلی استان عبارت اند از:
1 جامعۀ گیاهی گز: این جامعهٔ گیاهی به علت شورپسند بودن در سرتاسر جلگه های ساحلی، از بندر دیلم تا خلیج نای بند، پراکنده است.
2 جامعۀ جنگلی کنار: این جامعهٔ گیاهی پس از جامعهٔ گیاهان شورپسند، مهم ترین جامعهٔ گیاهی استان است.
3 جامعۀ جنگلی بادام کوهی و بنه: این جامعه گیاهی در مناطق کوهستانی استان دیده می شود.
4
جامعۀ گیاهی حرا: این جامعه گیاهی که به مانگورو معروف است، انتقال یافته
از خشکی به دریاست جامعهٔ گیاهی حرا به صورت توده های کم وسعت در سواحل
خلیج فارس و در محل ورود آب رودها و دریا یا خور نظیر خلیج و خور نای
بند،خور بردستان، خور مل گنزه مشاهده می شود. بیشتر پوشش جنگلی حرا در
استان را در منطقهٔ نای بند با مساحتی حدود 500 هکتار می توان دید
مساحت جنگل های طبیعی استان به تفکیک شهرستان ها
شهرستان مساحت به هکتار
بوشهر 14214
دشتستان 88249
دشتی 39917
تنگستان 13177
گناوه
کنگان 13011
دیر 5116
جم 38012
دیلم ١١
مجموع 211707
مراتع
مساحت مراتع استان بوشهر بالغ بر 1262995 هکتار بوده که حدود 55 درصد از سطح استان را می پوشاند. از این سطح حدود 9005 هکتار معادل یک درصد مراتع درجهٔ یک و مساحت حدود 390992 هکتار تقریباً معادل 31 درصد را مراتع درجه دو و سطح 862998 هکتار معادل 68 درصد را مراتع درجه سه به خود اختصاص داده است. قریب 600 هزار هکتار از این مراتع در حاشیهٔ خلیج فارس قرار دارد که به علت شوری شدید خاک و وجود گیاهان نامرغوب (از لحاظ تغذیه دام) قابلیت استفاده چندانی ندارند، ولی در فصول زمستان و اوایل بهار چشم اندازی خیره کننده در بسیاری از نقاط استان ایجاد می کنند.
بیابان های استان
بیابان های
استان بوشهر به دو بخش، بیابان های ساحلی و غیر ساحلی تقسیم می شود. بیابان
های ساحلی یا به دلیل رخنمون های سازندهای بالادست و یا متأثر از نهشته
های رسی یا لجنی به همراه نهشته های سیلتی ایجاد شده اند. بیابان های غیر
ساحلی استان که با پوشش کواترنر مشخص می شوند در اثر سازندهای تبخیری و
تخریبی به وجود آمده اند. به طور کلی بیابان های استان از نظر منشأ ایجاد
می توان به دو بخش اولیه و ثانویه تفکیک کرد که بخش اولیهٔ سازنده ای است
که سنگ ها و کانی های تبخیری دارد و بخش ثانویه شامل واحدهای آبرفتی
کواترنری است که در اثر عبور آب های سطحی از سازندهای تبخیری ایجاد شده
اند. کل بیابان های استان بوشهر 11666.2 کیلومتر مربع است که 5920.4
کیلومتر مربع بیابان های اولیه و 5745.8 کیلومتر مربع را نیز بیابان های
ثانویه تشکیل داده است.
زندگی جانوری
با توجه به قرار گرفتن استان
بوشهر میان رشته کوه های زاگرس و خلیج فارس می توان زندگی جانوری استان
بوشهر را به دو بخش خشکی زی و آبزیان تقسیم کرد. جانوران خشکی زی : با توجه
به شرایط آب و هوایی استان و ناهمواری ها، می توان گونه های جانوری مانند
آهو(جبیر)، قوچ، پلنگ، گراز، کفتار، گرگ و... یا پرندگانی مانند: تیهو،
کبک، قمری، کبوتر چاهی، عقاب طلایی، سبز قبای هندی ... مشاهده کرد. خان و
خارک سبب شده تا ،(gorm) علاوه بر این همجواری با خلیج فارس و داشتن جزایری
چون نخیلو، تهمادون، گرم بتوان جانورانی مانند لاک پشت عقابی یا پرندگان
دریایی مانند: پرستوهای دریایی، کاکایی ها و سلیم خرچنگ خوار، اگرت، حواصیل
خاکستری، باکلان، پلیکان سفید و... را دید.
آبزیان خلیج فارس
استان بوشهر با داشتن
بیشترین سواحل با خلیج فارس و صیدگاه های مهمی مانند منطقهٔ مطاف )خورخان(
در بندر دیّر، رستمی در بندر دلوار و امام حسن در بندر دیلم دارای گونه های
متنوعی از ماهیان چون ماهی حلوا سفید، شوریده، راشگو، سنگسر، هامور، شیر
ماهی، قباد، سرخو، شعری،سه بیتی، خارو، صبور و... و نیز انواع میگو می
باشد.
جغرافیای انسانی استان بوشهر
استان بوشهر و بنادر و جزایر خلیج فارس از گذشته های دور جایگاه ویژه ای
در تقسیمات سیاسی کشور داشته است. اولین تقسیمات سیاسی به صورت رسمی پس از
تصویب قانون تقسیمات کشوری، در سال 1316 انجام شد که تاکنون تغییرات زیادی
در
آن به وجود آمده است. بر اساس آخرین تقسیمات کشوری، استان بوشهر دارای:
9 شهرستان، 23 بخش، 42 دهستان، 32 شهر و 801 روستا و آبادی
| رتبه در استان |
نام شهر | شهرستان | جمعیت | رتبه در شهرستان |
سال شهرشدن[۱] |
|---|---|---|---|---|---|
| ۱ | بندر بوشهر | بوشهر | ۱۹۵٬۲۲۲ | ۱ | ۱۳۰۱ |
| ۲ | برازجان | دشتستان | ۹۵٬۴۴۹ | ۱ | ۱۳۰۷ |
| ۳ | بندر کنگان | کنگان | ۶۴٬۳۲۹ | ۱ | ۱۳۴۱ |
| ۴ | بندر گناوه | گناوه | ۶۴٬۱۱۰ | ۱ | ۱۳۴۱ |
| ۵ | خورموج | دشتی | ۳۴٬۹۴۴ | ۱ | ۱۳۳۷ |
| ۶ | بندر دیلم | دیلم | ۲۲٬۳۹۳ | ۱ | ۱۳۳۷ |
| ۷ | بندر دیر | دیر | ۲۰٬۱۵۷ | ۱ | ۱۳۴۵ |
| ۸ | چغادک | بوشهر | ۱۸٬۰۷۲ | ۲ | ۱۳۷۹ |
| ۹ | آبپخش | دشتستان | ۱۷٬۲۳۸ | ۲ | ۱۳۷۵ |
| ۱۰ | جم | جم | ۱۶٬۳۱۳ | ۱ | ۱۳۷۵ |
| ۱۱ | اهرم | تنگستان | ۱۳٬۷۷۸ | ۱ | ۱۳۴۴ |
| ۱۲ | عالی‌شهر | بوشهر | ۱۲٬۸۲۰ | ۳ | ۱۳۹۱ |
| ۱۳ | بنک | کنگان | ۱۱٬۵۱۵ | ۲ | ۱۳۸۲ |
| ۱۴ | نخل تقی | عسلویه | ۱۱٬۵۰۳ | ۱ | ۱۳۸۲ |
| ۱۵ | وحدتیه | دشتستان | ۱۱٬۴۱۴ | ۳ | ۱۳۷۹ |
| ۱۶ | کاکی | دشتی | ۱۰٬۱۵۶ | ۲ | ۱۳۶۹ |
| ۱۷ | عسلویه | عسلویه | ۷٬۸۸۴ | ۲ | ۱۳۸۲ |
| ۱۸ | سعدآباد | دشتستان | ۷٬۸۵۹ | ۴ | ۱۳۵۴ |
| ۱۹ | شبانکاره | دشتستان | ۷٬۶۵۳ | ۵ | ۱۳۶۹ |
| ۲۰ | خارک | بوشهر | ۷٫۷۲۲ | ۴ | ۱۳۴۸ |
| ۲۱ | بندر سیراف | کنگان | ۷٬۱۳۷ | ۳ | ۱۳۸۴ |
| ۲۲ | آبدان | دیر | ۶٬۲۱۱ | ۲ | ۱۳۷۹ |
| ۲۳ | بردستان | دیر | ۶٬۰۷۸ | ۳ | ۱۳۸۹ |
| ۲۴ | دالکی | دشتستان | ۶٬۰۴۴ | ۶ | ۱۳۷۸ |
| ۲۵ | بندر ریگ | گناوه | ۵٬۶۱۹ | ۲ | ۱۳۴۳ |
| ۲۶ | دوراهک | دیر | ۴٬۴۱۳ | ۴ | ۱۳۹۱ |
| ۲۷ | بردخون | دیر | ۴٬۳۷۶ | ۵ | ۱۳۷۹ |
| ۲۸ | دلوار | تنگستان | ۳٬۷۰۴ | ۲ | ۱۳۷۵ |
| ۲۹ | بادوله | دشتی | ۳٬۶۸۰ | ۳ | ۱۳۹۱ |
| ۳۰ | آباد | تنگستان | ۳٬۵۰۳ | ۳ | ۱۳۹۱ |
| ۳۱ | تنگ ارم | دشتستان | ۳٬۱۸۳ | ۷ | ۱۳۸۳ |
| ۳۲ | انارستان | جم | ۲٬۷۳۵ | ۲ | ۱۳۸۸ |
| ۳۳ | شُنبه | دشتی | ۲٬۵۲۸ | ۴ | ۱۳۸۷ |
| ۳۴ | امام حسن | دیلم | ۲٬۴۹۸ | ۲ | ۱۳۷۸ |
| ۳۵ | ریز | جم | ۲٬۴۰۵ | ۳ | ۱۳۸۴ |
| ۳۶ | بوشکان | دشتستان | ۲٬۲۷۹ | ۸ | ۱۳۹۱ |
| ۳۷ | کلمه | دشتستان | ۲٬۱۶۴ | ۹ | ۱۳۸۳ |
شیوه های زندگی در استان
نظام استقرار جمعیت و فعالیت مردم در استان بوشهر به شدت متأثر از عوامل محیط جغرافیایی است. فقر منابع و پوشش گیاهی، اقلیم نامساعد، محدودیت های منابع آب وخاک، استقرار جمعیت و فعالیت را در استان با دشواری هایی روبه رو کرده است. اما به طور کلی ترکیب اجتماعی استان بوشهر همانند اکثر استان های کشور از سه جامعه متمایز عشایری، روستایی و شهری تشکیل شده است. زندگی کوچ نشینیبا وجود پیدایش کانون های اسکان و گرایش شدید بخشی از عشایر کوچنده به یکجانشینی هنوز بخشی از جمعیت عشایر کشور در حال حرکت هستند و فاصله بین ییلاق و قشلاق را با همهٔ دشواری ها طی می کنند تا با پرورش دام و تأمین بخشی از فراورده های مورد نیاز جامعهٔ یکجانشین شهری و روستایی، وظیفهٔ اجتماعی خود را انجام دهند. استان بوشهر به دلیل داشتن آب و هوای معتدل در فصل سرد محیط مناسبی را برای قشلاق عشایرکوچرو مهیا کرده است. همچنین گسترهٔ وسیعی از استان بوشهر قلمرو زیست و محل اسکان دائمی و فعالیت عشایر است. اگرچه جمعیت عشایری نسبت کمی از جمعیت استان را در بر می گیرد، ولی به اقتضای شیوهٔ زیست این گروه، بخش عظیمی از خاک استان قلمرو زیست طوایف مختلف ایل قشقایی است. شهرستان دشتستان بیشترین جمعیت عشایری استان را در خود جای داده است.
شغل اصلی عشایر علاوه بر دامداری، تولید صنایع دستی، زراعت و باغداری است. مناطق استقرار عشایر در استان به ترتیب جمعیت، شهرستان های دشتستان دشتی تنگستان دیرو جم را در بر می گیرد. مناطق ییلاقی عشایر استان بوشهر دراستان فارس شهرستان های اقلید، صغاد، بهمن، مرودشت و شیراز، در استان اصفهان سمیرم و شهرضا و در استان چهار محال و بختیاری بروجن و بلداجی است.
زندگی روستایی
شرایط طبیعی استان همواره یکی از عوامل اساسی در شکل گیری و گسترش سکونتگاه های روستایی قلمداد می شود. به طوری که محدودیت های منابع آب و خاک و شرایط نامساعد اقلیمی، پراکندگی نامناسب و نا متوازن جمعیت را پدید آورده است. عوامل مؤثر در ایجاد سکونتگاه های روستایی استان بوشهر عبارت اند از:
منابع آب : نقش بارز آب در شکل گیری سکونتگاه ها به ویژه در نواحی گرم و خشک بسیار زیاد است. به گونه ای که بخش عمده ای از جمعیت پذیری روستاها، نحوهٔ شکل گیری و رشد و توسعهٔ آنها از میزان و نحوه دسترسی به منبع آب تبعیت می کند. منابع آب استان بوشهر در پایکوه، دشت های دامنه ای و حاشیهٔ رودخانه ها از کیفیت بهتری برخوردارند؛ لذا مشاهده می شود که دشت های دامنه ای عمده ترین مراکز استقرار جمعیت اند.
خاک : وجود خاک های شور در بیشتر نقاط استان مانع جدی در استقرار روستاهای استان بوده است. دشت های دامنه ای به دلیل نداشتن محدودیت های خاک نواحی کوهستانی و دشت های پست از شرایط مساعد و مناسب طبیعی برخوردار و امکان استقرار جمعیت را فراهم آورده اند.
ساحل : به دلیل امکاناتی که دریا از طریق صیادی یا تجارت در اختیار مردم قرار داده هر زمان که منابع محیطی به ویژه آب آشامیدنی وجود داشته روستاهای پر جمعیتی در اطراف آن شکل گرفته است. فعالیت اصلی مردم در روستاهای نوار ساحلی صیادی، تجارت و فعالیت های وابسته به دریاست.
راه ارتباطی: بیشتر روستاها به موازات شبکهٔ خطوط ارتباطی اصلی در سطح استان شکل گرفته اند، به طوری که حیات روستاهای جاده ای به رفت و آمد در راه های ارتباطی موجود وابسته است و فعالیت های خدماتی نقش اساسی در توسعه و رونق این روستاها دارد.
زندگی شهری
قدیمی ترین نشانه های
به دست آمده از سکونت انسان در سرزمین بوشهر به دوران حکومت ایلامی ها و
تمدن بین النهرین بر می گردد. منطقهٔ تجاری بوشهر در آن زمان دهکده ای به
نام لیان بود. از دورهٔ هخامنشیان نیز آثار با ارزشی در شهرستان دشتستان
کشف شده است.
در زمان اردشیر بابکان شهر رام اردشیر در دو فرسنگی شهر بوشهر بنا گذاشته شد که اکنون به نام ریشهر معروف است. نحوهٔ شکل گیری مراکز شهری استان بیانگر استقرار جمعیت و فعالیت های اقتصادی وابسته به منابع آب و فعالیت های مرتبطبا دریا در ساحل است. شکل گیری این مراکز از شمالی ترین نقطهٔ استان تا جنوبی ترین آن که عمدتاً بر روی نوار ساحلی، دشت ها و کوهپایه ها بوده که نشانگر توزیع مناسب آنها از نظر استقرار و فاصلهٔ بین این مراکز است. شهر بوشهر به عنوان مرکز استان و دیگر شهرهای ساحلی از دیر باز مراکز تجارت و فعالیت های بندری بوده اند.
جمعیت
توزیع جمعیت در استان بوشهر
محیط
طبیعی استان، اعم از چشم انداز کوهستانی، پایکوهی و دشتی یا جلگه ای آن
دارای توان بالقوه زیادی است. آنچه که تاکنون از این توان ها بهره برداری
شده است در حدی بوده که فرهنگ و فناوری متناسب با زمان و مکان اجازه می
داده است. فعالیت های حیاتی عمدتاً در نواحی جلگه ای و فاقد عوارض طبیعی
تمرکز یافته اند، به طوری که در امتداد نوار ساحلی پهنهٔ عظیم آبی خلیج
فارس با توجه به توان بالقوه، امکان بسیار مساعدی را برای استقرار مراکز
جمعیتی و فعالیتی مهیّا کرده است، بالاترین تمرکز جمعیتی استان در طول ساحل
است و به عکس، بعضی دیگر از مناطق استان به دلیل عدم بهره گیری مناسب از
توان بالقوهٔ محیطی با دفع جمعیت روبه رو بوده اند.
عوامل محیطی مانند
گرمی هوا، کم آبی، کمبود خاک حاصلخیز از جمله عوامل کمی جمعیت این استان به
شمار می رود اما به غیر از عوامل محیطی عدم سیاست گذاری مناسب در زمینهٔ
بهره برداری از منابع غنی زیر زمینی همچون نفت و گاز و منابع سطحی از جمله
معادن سنگ آهک، شن، ماسه... در دهه های گذشته در دفع جمعیت استان مؤثر بوده
است، اما طی سال های اخیر با سرمایه گذاری در این زمینه نقش مؤثری در جذب
جمعیت ایفا کرده است. جمعیت در همهٔ شهرستان های استان یکسان توزیع نشده
است؛ به طوری که شهرستان بوشهر با 156 نفر بیشترین تراکم و شهرستان دشتی و
دیلم با 15 و 17 نفر کمترین تراکم نسبی را در استان داشته اند.
روند تغییرات جمعیت در استان
بر
اساس آمار اعلام شده در سرشماری های عمومی نفوس و مسکن سال های 1345 تا
1385 جمعیت استان از 254735 نفر به 886267 نفر رسیده که نرخ رشد سالانهٔ
جمعیت آن طی 40 سال اخیر 3/16 درصد بوده است.
بر اساس همین آمار بیشترین نرخ رشد جمعیت استان در دههٔ 1355 تا 1365
بوده است به طوری که جمعیت استان در طول این دهه با رشد معادل 5/8 درصد
افزایش یافته است. این افزایش جمعیت را از یک سو باید ناشی از توسعه صادرات
و واردات کالا از طریق بنادر استان، مهاجرت هزاران نفر به علت جنگ تحمیلی
از خوزستان به استان و از سوی دیگر رشد بالای موالید و کاهش مرگ و میر نسبت
به دهه قبل دانست . در سال های 1365 تا 1385 به سبب افزایش میزان با
سوادی، بالا رفتن دانش و آگاهی عمومی خانواده ها، تشویق و هدایت آنان برای
اجرای برنامهٔ تنظیم خانواده و افزایش مراکز بهداشتی و درمانی میزان زاد و
ولد کاهش یافته علاوه بر اینها رکود فعالیت های بندری، بازگشت مهاجرین جنگ
تحمیلی و کاهش مهاجرت به استان، سبب کاهش رشد جمعیت نسبتبه دهه های گذشته
شده است . به طوری که در فاصله سال های 1365 تا 1375 نرخ رشد جمعیت معادل
1/96 و سال های 1375 تا 1385 نیز 1/77 درصد بوده است. پیش بینی می شود با
توجه به ساختار جوان جمعیت و امکان تجدید نسل بالا و اجرای طرح های ملی به
خصوص در زمینهٔ انرژی در پارس جنوبی و پارس شمالی رشد جمعیت استان در سال
های آینده بالاتر از دهه 1375 تا 1385 باشد.
تعداد و بُعد خانوار
در استان بوشهر
با توجه به گرایش مردم به زندگی در خانوارهای هسته ای و کاهش زاد و ولد،
بعد خانوارها نسبت به دهه های گذشته کاهش یافته است. بررسی آمار مربوط به
سرشماری عمومی نفوس و مسکن نشان می دهد تعداد خانوارها از سال های 1345 تا
1385 افزایش یافته است و بعد خانوار از 5/1 نفر در سال 1345 به 4/7 نفر در
سال 1385 کاهش یافته است.
بررسی نحوۀ استقرار جمعیت
در چند دههٔ
اخیر به دلیل گرایش به زندگی در شهرها، مهاجرت روستاییان به شهرها افزایش
یافته است. به طوری که درصد 34 درصد بوده و در سال 1385 به 65 درصد رسیده
است . بررسی روند ، جمعیت شهری نسبت به کل جمعیت استان در سال 1355 تحولات
جمعیت روستایی استان بعد از 1355 نمایانگر این واقعیت است که جمعیت روستایی
کاهش یافته است. از عواملی که در امر کاهش جمعیت روستایی مؤثر بوده است
عبارت اند از:
1 مهاجرت از نقاط روستایی به شهرها
2 تبدیل برخی از نقاط روستایی به کانون های شهری
مهاجرت : مهاجرت و چگونگی توزیع مجدّد جمعیت در استان یکی از اساسی ترین عواملی است که سیاست گذاران اقتصادی اجتماعی جامعه برای کنترل جمعیت و جهت دادن به جابه جایی های جمعیتی و نیز هدایت جمعیّت به سوی قطب های اقتصادی به آن توجه دارند. استان بوشهر با وجود شرکت های نفتی و گازی اجرای طرح های صنعتی بزرگ نیروی انسانی فعال سایر استان ها را به خود جذب کرده است. در استان نیز به دلیل کمبود امکانات کشاورزی و خدمات رفاهی، مهاجرت روستاییان به شهرها را افزایش داده است. در شهرستان های کنگان و جم به خصوص منطقهٔ عسلویه نیز اجرای طرح های صنعتی هرچند تحولات قابل توجهی در ابعاد زندگی بومیان ایجاد کرده، ولی باعث اختلال در محیط زندگی افراد محلی گردیده و جابه جایی های داخلی را افزایش داده است.
فرهنگ
آداب و رسوم مردم
اخلاق و عادات
مردم استان بوشهر
مهربان و خونگرم، زود جوش، حساس و در عین حال مهمان نواز، بی ریا و صادق،
متدین و در انجام فرائض دینی جدّی و در مواقع غم و شادی شریک و غمخوار
یکدیگرند. این خصوصیات و طبع بلند، الهام گرفته از یک فرهنگ غنی و نشئت
گرفته از تمدن پر شکوه ایرانی و اسلامی است.
نژاد
استان
بوشهر پیش از ورود آریایی ها به ایران محل سکونت اقوام گوناگونی بوده است،
علاوه بر نژاد بومی و مدیترانه ای، اقوام و نژادهای دیگری همچون سیاه پوست
های دراویدی، سامی ها، ایلامی ها، سومری ها و عرب ها در این خطه زندگی می
کرده اند. بعدها گروه های دیگری از اقوام داخلی ایران از جمله بهبهانی ها،
دهدشتی ها و عشایر لر و ترک به این استان مهاجرت کرده اند. زبان و انواع گویش های محلی
زبان
وسیلهٔ انتقال فرهنگ از نسلی به نسل دیگر است. برای شناخت فرهنگ یک جامعه،
آگاهی از زبان آن جامعه ضرورت دارد. مردم استان بوشهر عمدتاً به زبان
فارسی و با گویش های محلی تکلم می کنند. زبان عربی نیز در میان برخی از
مردم کنگان، عسلویه، طاهری (سیراف)، جزیره شیف و جزایر شمالی و جنوبی بندر
ریگ رایج است. به دلیل سکونت اقوام گوناگون، گویش هایی چند در استان وجود
دارد مانند گویش های دشتی، بوشهری، لری، لیراوی دیلمی، تنگسیری و... .
دین و مذهب
دین مردم استان بوشهر
اسلام است و مردم عمدتاً پیرو مذهب شیعه اند. در گذشته پیروان ادیان کلیمی،
مسیحی و زردتشتی در کنار یکدیگر زندگی مسالمت آمیزی داشته اند. اکنون
تعداد کمی از پیروان این ادیان در استان بوشهر زندگی می کنند. مساجد مذاهب
شیعه و سنی در این استان، با شکوه بنا شده و توجه هر تازه واردی را به خود
جلب می نمایند که نشان از اعتقادات قلبی و باورهای عمیق مردم استان دارد.
پوشش مردم استان
نوع پوشش مردم بر
اساس مذهب و اعتقادات، شرایط اقلیمی، نوع معیشت و آداب و رسوم به وجود
آمده است. بنا به وضع جغرافیایی استان که به دو ناحیهٔ کوهستانی و جلگه ای
تقسیم می شود، دو حوزهٔ فرهنگی بر مبنای پوشش سنتی می توان تشخیص داد. در
مناطق کوهستانی از لحاظ مدل، شکل لباس، رنگ وجنس پارچه ها تفاوت هایی نسبت
به مناطق جلگه ای مشاهده می گردد. بانوان درگذشته اکثراً از پیراهن بلند
دورچین به همراه چادررنگی، مقنعهٔ نازک و سیاه رنگ، شلوار بلند پارچه ای
استفاده می کردند. در مناطق عرب زبان نوع پوشش همانند مردم هرمزگان و
کشورهای عربی هم جوار است. مقنعه، لچک، عرقچین، عبا، لنگوته، بطوله، کلاهک،
تنبان و پاپوش، کلاه، پیراهن، شال کمر، شلوار، ملکی، جومه از انواع پوشاک
مردم استان محسوب می شده است.
صنایع دستی
صنایع دستی از دیرباز
در میان مردم استان بوشهر رایج بوده است. شیوه معیشت، وجود منابع و مواد
اولیهٔ مورد نیاز مانند: پشم و موی دام های اهلی، برگ و الیاف درخت خرما،
صدف و گوشواره های دریایی وخاک رس سبب شده تا مردم به دلیل کوتاه بودن فصل
کشاورزی با استفاده از این صنایع به تولید کالاهایی مانند لنج سازی،
توروگرگوربافی، گبه، قالی، گلیم، عبا، اجناس حصیری، سفال، کالاهای تزیینی و
مصنوعات صدفی و دریایی بپردازند که علاوه بر رفع نیاز خود بخشی از آن را
در بازار به فروش می رسانند.
غذاهای سنتی
در استان بوشهر به
دلیل نزدیکی به دریا اکثر غذاهای سنتی از آبزیان تهیه می شود و مردم منطقهٔ
کوهستانی و دشت نشین از غذاهایی استفاده می نمایند که بیشتر در آنها گندم،
لبنیات و خرما به کار رفته است. قلیه ماهی و میگو، تنداز ماهی، گمنه(للک)،
رشته، لخ لاخ، عدس، مرغ شکم گرفته، ماهی شور، شکرپلو، قیمه، پهتی، برنجوش،
دال عدس، کشکنه و... از انواع غذاهای استان است و رنگینک، حلوا خرمایی
و... به عنوان پیش غذا در میان مردم استان رایج است.
مراسم ازدواج در استان
در استان
بوشهر نیز مانند مناطق دیگر ایران عروسی و ازدواج با آداب و رسوم خاص همراه
است. مراسم خواستگاری، عقدکنان، حنابندان، عروس برون، پااندازون از رسوم
رایج در مراسم ازدواج اند.
جشن ها و مراسم آیینی
جشن ها و
آیین های استان بوشهر به جشن های مذهبی و ملی تقسیم می شوند. جشن های بزرگ
مذهبی شامل جشن میلاد حضرت محمد، میلاد حضرت علی، میلاد حضرت امام زمان،
عید فطر، عید قربان از جمله اعیاد مذهبی هستند که باشکوه خاصی برگزار می
شوند. مراسم عید نوروز به عنوان جشن ملی مانند دیگر استان های کشور در
استان بوشهر اجرا می شود. مراسم سنج و دمّام زنی: استفاده از سنج، دمّام و
بوق که هم زمان در مراسم عزاداری نواخته می شود، ابتدا برای خبر کردن از آن
استفاده می شد که بعدها جزئی از مراسم عزاداری شده است.
مراسم سینه زنی : این مراسم مذهبی با نوحه خوانی شخصی که به عنوان پیش خوان یا سرخوان شناخته شده آغاز می شود. در ابتدای مراسم، نوجوانان، جوانان و دست اندرکاران مسجد، گرد پیش خوان حلقه ای دایره ای شکل تشکیل می دهند که به آن «(Bor) بر» می گویند. سینه زنی در تعزیت پیشوایان دینی و مذهبی در شهرها و روستاهای استان برگزار می شود.
مراسم چاووشی : چاووش خوانی برای آگاهی مردم،
در هنگام بدرقه یا استقبال از زائرانی که به زیارت خانه خدا و عتبات عالیات
مشرف می شوند اجرا می شود، مردم به خانهٔ زوّار رفته و از آنها پذیرایی می
شود و اشعاری را با آوازی خاص سر می دهند؛ مانند:
بر مشامم می رسد هر لحظه بوی کربلا در دلم ترسم بماند آرزوی کربلا
تشنهٔ آب فراتم، ای اجل مهلت بده تا بگیرم در بغل، قبر شهید کربلا
مراسم گره گشو (گرگشو): به معنای گشوده شدن گره و بر طرف شدن مانع است. آداب مختصری است که در شب پانزدهم ماه مبارک رمضان انجام می گیرد. گروه گره گشو بیشتر از کودکان و نوجوانان تشکیل می شود که بعد از افطار در حالی که کیسهٔ کوچکی بر گردن دارند افراد محل را آگاه می سازند خانواده ها هر کدام گندم، بادام و انجیر و . . . به بچه ها می دهند. هرگاه گروه مزبور از در خانه ها دست پر بر می گشت چنین می خواندند: خونه گچی، پر همه چی و اگر چیزی به آنها داده نمی شد، چنین می خواندند: خونه گدا، هیچیش ندا یا خونه گدا، خیرش ندا. به سبب آنکه این رسم در ماه مبارک رمضان صورت می گیرد می توان انجام آن را در اعتقادات مذهبی شیعیان جست و جو کرده و به روز تولد امام حسن مجتبی علیه السلام مربوط دانست.
دم دم سحری : در ماه رمضان حداقل دو نفر که به دست یکی، چراغ فانوس و بر دوش دیگری دمّام است به درِ یک یکِ خانه های محل خود می روند و با زدن ضربه های آهنگین بر دمّام همراه با خواندن بعضی اشعار دعاگونه، افراد خانواده را جهت خوردن سحری بیدار می نمایند، این شیوه هنوزهم در محلات قدیمی بندر بوشهر اجرا می شود.
مراسم باران خواهی: باران خواهی یکی از آداب و
رسوم مردم استان بوشهر است که در مواقع خشکسالی برگزار می شود. مردم مراسم
مختلفی برای باران خواهی دارند، دست به سوی آسمان بلند کرده، برای نزول
باران دعا می کنند، به در خانه ها رفته و در حالی که اشعاری مانند « ما می
ریم قبلهٔ دعا بلکه خدا رحمش بیاد_اللّٰه تو بزن بارون سی مای عیال وارون
» می خوانند. مراسم گلی گلی و تک تکو Tok toku از این نوع مراسم اند.
بازی های محلی
بازی های محلی در
واقع نوعی سرگرمی است که اوقات فراغت کودکان و حتی بزرگسالان را پر می
نماید. همین بازی ها وقایع مهم تاریخی، پایداری ها و جوانمردی ها را زنده
نگه داشته و حس همکاری، همیاری، احترام و نشاط را در کودکان پرورش می دهند.
نمونه هایی از این بازی ها :
هفت سنگ، چیش بگیرو، هله هله گرگ چنبری، کیلی بازی، سول بازی، قتل بازی،
گوگ بازی،خرمن چندمن و گل بگیر شده نمونه هایی از بازی های محلی اند.
موسیقی استان بوشهر
موسیقی بوشهر طنین انداز کار و کوشش، رنج و مشقت، درد و شادی و بیانگر مشخصه های خاص شرایط جغرافیایی این دیار است.
بوشهر
به سبب موقعیت خاص جغرافیایی گذرگاه و محل سکونت اقوام مختلفی بوده که به
دلایل متفاوت وارد این سرزمین شده و طبیعی است که هرکدام از این اقوام به
واسطهٔ ارتباط مداوم در فرهنگ و هنر ساکنان بومی تأثیر داشته اند. برای
نمونه، پس از ورود بردگان آفریقایی به بندر بوشهر در قرن هجده میلادی
موسیقی بوشهر تحت تأثیر موسیقی سیاهان آفریقایی (ازجمله نی انبان) قرار
گرفته که از نمونه های این تأثیر می توان به رواج مراسم سنج و دمّام و زار
اشاره کرد. از عوامل تأثیرگذار دیگر در موسیقی استان مهاجرت افراد به
کشورهای عربی هم جوار برای کسب وکار و دریانوردی بوده است. عامل دیگر، در
شکل گیری فرم ها و آوازهای خاص، شرایط سخت طبیعی و شیوه های معیشتی است که
در جای جای موسیقی این دیار مشهود است.مانندشروه و نیمه خوانی.عامل دیگر
تأثیرپذیری موسیقی بوشهر از فرهنگ و تمدن ملی کشور است که از بارزترین این
تأثیر می توان به رواج شاهنامه خوانی، مثنوی خوانی،خیام خوانی و چاووش
خوانی اشاره کرد. البته موسیقی استان متقابلاً بر موسیقی ملی ایران تأثیر
گذار بوده است، از جمله در ردیف موسیقی سنتی ایران، بسیاری از گوشه های
آواز دشتی در ردیف سنتی متأثر از شروه و آوازهای رایج در منطقهٔ دشتی،
دشتستان وتنگستان و... است.
تاریخ
پیشینۀ تاریخی استان
وجه تسمیۀ بوشهر
بوشهر، از قدیم یترین ایام
تاکنون نا مهای گوناگون داشته است. در دورهٔ ایلامی، آن را لیان م
ینامیدند. در زمان اردوکشی نئارخوس (نئارک) دریاسالار اسکندر مقدونی
مسامبریا Mesamberia، و در روزگار حکمرانی سلوکیان بر ایران، انطاکیه پارس
خوانده می شد. در منابع عصر ساسانی آن را بخت اردشیر و ریواردشیر
Rivardshir می نامیدند. در دوره اسلامی نام آن به صورت ریشهر، راشهر،
زیصهر، راکسل Raxel، بندر نادریه، ابوشهر و سرانجام بوشهر آمده است. گمان
می رود یاقوت حموی، نخستین کسی باشد که از بوشهر قدیم نام برده است. برخی
از صاحب نظران معتقدند که بوشهر دگرگون شده نام قدیم این شهر در دوره
ساسانی ریواردشیر است.
دوره باستان
استان بوشهر در کرانهٔ شمالی خلیج فارس، یکی از مراکز قدیمی تمدن ایران زمین به شمار می رود. براساس کاوش های باستان شناختی دردوره ایلامی، لیان که بر سر راه شوش به موهنجودارو )پاکستان امروزی( قرار داشته، پل ارتباطی این امپراتوری با نواحی اقیانوس هند و جنوب شرقی آسیا بوده است.در زمان هخامنشیان، پادشاهان این سلسله کاخ ها و معابد چندی در نواحی اطراف بوشهرونیزدشتستان کنونی بناکردند.سلوکی ها هم درجایگاه بوشهرکنونی، انطاکیه پارس را ساختندکه مدت ها از رونق و آبادی برخوردار بود. در زمان ساسانیان، بوشهر قدیم مورد توجه و عنایت خاصی بود. فرمانروایان ساسانی در آنجا قلع های استوار و عظیم بنا کردند که آثار و ویرانه های آن هنوز پا برجاست. همچنین در منطقه دشتستان بناهایی ساختند که از جمله م یتوان به کوخ اردشیر در منطقه پشت پر اشاره کرد.
دورۀ اسلامی: یاقوت حموی، ابن خردادبه و بلاذری تصرف مناطقی چون توز، سینیز و راشهر را در کوره اردشیرخوره و شاپورخوره با اختلاف نظر بین سا لهای 16 تا 19 قمری ذکر کرد هاند. بلاذری، تصرف ریشهر را به دست عثمان ابن ابی العاص در سال (19 ه.ق/ 640 میلادی) ذکر می کند. سردار معروف ایرانی که در مقابل اعراب مسلمان مقاومت می کرد، شهرک نام داشت. برای تسخیر شهر،جنگ شدیدی درگرفت که شهرک و فرزندش به قتل رسیدند و ریشهر با تلفات زیادی تسلیم شد. بلاذری، این فتح را در دشواری و کثرت غنایمی که به دست مسلمانان افتاد، با فتح قادسیه مقایسه کرده است.
استان بوشهر در عصر جدید
از تاریخ شهر بوشهر در دورهٔ حکومت های متقارن اطلاعات زیادی در دست نیست، قدر مسلّم پس از فتح ریشهر، این شهر مرکزیت و اهمیت خود را برای چند قرن از دست داد و شهرهایی مانند سیراف، سینیز، مهروبان، جنابه (گناوه امروزی) و توز جای آن را گرفت. در دورهٔ حکومت شاهان صفوی و در روزگار شاه اسماعیل اول بار دیگر نام بوشهر به صورت راکسل raxel یا ریشهر در منابع تاریخی پرتغالی ها به چشم می خورد.همچنین در روزگار شاه تهماسب صفوی (اول)، بار دیگر از ناحیه ریشهر نام برده شده است. تاریخ جدید بوشهر، با پادشاهی نادر شاه افشار (1148 1160 ق / 1736 1747 م) شروع می شود. نادر و سیاست دریایی او در مبارزه با عثمانی ها و گسترش قلمرو دریایی او در خلیج فارس سبب شد تا شهر بوشهر مورد توجه قرار گیرد. نادرشاه، بوشهر را که نام آن را به (بندر نادریه) تغییر داده بود، به صورت یک مرکز کشتی سازی و پادگان نظامی درآورد. با مرگ نادر، سپاه دریایی او میان حکام بوشهر و بندرعباس تقسیم شد. شیخ ناصر خان آل مذکور که ناخدا باشی کشتی های نادر بود، حکومت قدرتمندی با عنوان (خاندان آل مذکور) پدید آورد که صد سال بر بوشهر حکومت کردند. در دوران حاکمیت او و فرزندش شیخ نصر، بوشهر رو به عمران و آبادی گذاشت و روابط تجاری گسترده ای با انگلیسی ها و دیگر اروپائیان برقرار شد.
در دوران کریم خان زند (1164 1193 ق/ 1751 1779 م)، بار دیگر آرامش در ایران برقرار شد و با پایان یافتن هرج و مرج ناشی از مرگ نادر، بوشهر وارد مرحله جدیدی از تاریخ خود شد. جاب هجایی مرکز قدرت ایران از خراسان به شیراز سبب شد تا بوشهر که به شیراز نزدیک بود، بندر اصلی بازرگانی ایران شود. کمپانی هند شرقی انگلیس که در بندرعباس و دیگر بنادر ایران با مشکلاتی مواجه شده بود، بوشهر را به عنوان پایگاه اصلی بازرگانی خود در خلیج فارس برگزید.
با مرگ کریم خان زند و شکست جانشین او لطفعلی خان زند از آقا محمد خان قاجار، بوشهر وارد مرحلهٔ دیگری از تاریخ خود شد. در زمان فتحعلی شاه قاجار که انگلستان نفوذ خود را در هند گسترش داده بود، در سال 1227/1812 ه.ق دفتر نمایندگی سیاسی خود را در بوشهر تأسیس کرد. حضور فعال انگلستان در بوشهر زمینه ساز حضور دیگر دولت های اروپایی شد. برخی از دول تهای اروپایی مانند هلند، فرانسه، روسیه، آلمان، سوئد، آمریکا، نروژ، ایتالیا و عثمانی کنسولگری های خود را در بوشهر تأسیس کردند. به دنبال حضور نمایندگی های سیاسی کشورهای خارجی و فعالیت بازرگانان ایرانی و خارجی، بوشهر بندر اصلی و عمده سراسر خلیج فارس شد.
از هنگام به قدرت رسیدن قاجاریه، به مدت یک قرن و نیم، بندر بوشهر مهم ترین بندر تجاری ایران بود. در دورهٔ قاجار، بوشهر چهار بار مورد هجوم قرار گرفت. نخستین رویارویی مردم بوشهر با انگلیسی ها در زمان محمد شاه قاجار به سال 1253 ه.ق / 1837 م اتفاق افتاد که مردم بوشهر به فتوای روحانی برجسته آن زمان شیخ حسن آل عصفور با انگلیسی ها درگیر شدند.
دومین رویارویی به سال 1856 م/ 1272 ه .ق در زمان ناصرالدین شاه قاجار روی داد. به دنبال هجوم نیروی دریایی انگلیس به بوشهر تفنگچیان سرهنگ باقرخان تنگستانی و مردم بوشهر به مقاومت پرداختند. پس از کشته شدن احمدخان تنگستانی و شکست نیروهای ایرانی، بندر بوشهر به اشغال قوای انگلیس درآمد. سومین رویارویی مردم بوشهر با نیروهای انگلیس در دوران مشروطه و استبداد صغیر اتفاق افتاد. آیت اللّه سیدمرتضی مجتهد اهرمی با پیروی از فتاوای علمای نجف به همراه رئیس علی دلواری بوشهر را به مدت دو ماه به تصرف در آورد. دولتمردان انگلیس که منافع تجاری خود را در خطر می دیدند با همکاری عوامل استبداد داخلی در بندر بوشهر نیروی نظامی پیاده کرده و پس از شکست آزاد یخواهان بوشهر، بر اوضاع این شهر مسلط شدند. آخرین مرحله از دخالت های نظامیان انگلیس در بوشهر در دوران جنگ جهانی اول و به دنبال نقض ب یطرفی ایران اتفاق افتاد که انگلیس یها در رمضان سال 1333 قمری بوشهر را اشغال کردند و در نتیجه رئی سعلی دلواری و همرزمانش تا پای جان با متجاوزان بیگانه به مبارزه برخاستند و در این راه شهدای ارجمندی تقدیم دین و میهن کردند. در این مرحله علمای بزرگی چون آی تاللّه سیدعبداللّه مجتهد بلادی بوشهری و حجة الاسلام محمدحسین برازجانی علیه انگلیس اعلام جهاد کردند. با پایان یافتن جنگ جهانی اول و خروج انگلیس یها و دیگر اروپائیان از بوشهر و ظهور رضاشاه پهلوی در صحنهٔ سیاسی ایران، به دلیل رویکرد این شاه به بندر خرمشهر و تأسیس را هآهن سراسری، بندر بوشهر رو به افول گذاشت و رفته رفته از رونق بازرگانی و تجاری آن کاسته شد. در فاصلهٔ سا لهای حکومت پهلوی دوم بار دیگر گنجایش بارگیری اسکله بندر بوشهر افزایش یافت، تأسیسات نظامی دریایی و هوایی گسترش یافت و نخستین تأسیسات هست های ایران با کوشش آلمان یها در بوشهر تأسیس شد.
قابلیت ها و جاذبه های گردشگری استان
گردشگری
گردشگری و استفاده از اوقات
فراغت به عنوان ابزاری روحیه ساز و مفرح در جهت رضایت انسان امروز به
منظور افزایش کیفیت زندگی و توجه به نیازهای ثانویه نوع بشر شناخته می شود.
گردشگری در عصر حاضر به عنوان صنعت بدون دود، منبع درآمد سرشار در تجارت
جهانی و عنصر مهمی در بهبود و تنظیم موازنهٔ بازرگانی و تراز پرداخت های
بسیاری از کشورها شده است. همچنین صنعت گردشگری علاوه بر منافع سرشار
اقتصادی از عوامل مؤثر در تبادلات فرهنگی بین کشورهاست و به عنوان گسترده
ترین صنعت خدماتی جهان حائز جایگاه ویژه ای است. استان بوشهر به دلایل
سابقهٔ طولانی تاریخی (حداقل سه هزار سال) و همچنین شرایط طبیعی و
جغرافیائی، قرار گرفتن در جنوب ایران و دارا بودن جاذبه های طبیعی و انسانی
مانند، هوای معتدل بهاری در فصول زمستان و پائیز، سواحل طولانی و زیبا در
کنار خلیج فارس، وجود جزایر مسکونی و غیر مسکونی، کوه ها، غارها، چشمه های
آب گرم، آبشارها، نخلستان های وسیع و متراکم به اضافه آثار باستانی و
تاریخی و اماکن مذهبی، آداب و رسوم، همچنین تأسیسات عظیم گازی و پتروشیمی
در عسلویه، نیروگاه اتمی بوشهر و پالایشگاه عظیم فجر جم و… سبب شده تا این
استان یکی از مناطق مهم گردشگری ایران به شمار آید.
جاذبه های گردشگری استان به دو دستهٔ طبیعی و انسانی تقسیم می شوند:
الف) جاذبه های طبیعی
1 دریا و سواحل:
استان بوشهر با بیش از 700 کیلومتر یکی از طولانی ترین و متنوع ترین سواحل
را در شمال خلیج فارس در اختیار دارد، چنان که سواحل بندر بوشهر، گناوه،
دیلم، ریگ، ماسه ای، سواحل سیراف (طاهری)، نای بند، عسلویه، صخره ای و
سواحل جزیره خارک، مرجانی، و از زیبایی خیره کننده برخوردارند. این سواحل
در نیمه دوم سال با توجه به شرایط آب و هوایی مناسب از ظرفیت بالایی برای
ورزش های آبی برخوردار است که می تواند پذیرای گردشگران زیادی باشد.
2 کوه ها: بخش اعظم نواحی شمال شرقی و شرق استان را کوه های کم ارتفاع و بلند در بر گرفته که امکانات متنوعی برای یا گنبد نمکی در جاشَک (حدّ فاصل شهرستان «نمک» فعالیت های گردشگری و علمی فراهم کرده است. از آن میان می توان به کوه دیّر و دشتی) اشاره کرد که به عنوان یک پدیدهٔ کم نظیر و فوق العاده زیبا و حیرت انگیز از شاهکار طبیعت که در آن غارها و چشمه های نمکی و قندیل های زیبا به فراوانی به چشم می خورد به همین جهت همه ساله تعداد زیادی گردشگر برای دیدن این پدیدهٔ طبیعی به منطقه سفر می کنند.
3 نخلستان ها: گرچه نخلستان ها یک پدیدهٔ کاملاً طبیعی نیست، اما وجود نزدیک 10 میلیون اصله درخت خرما و استقرار آنها در مسیر رودها و جاده ها مناظر فوق العاده زیبا و دیدنی را به وجود آورده است که نظیر آن از نظر تراکم و نحوهٔ استقرارشان در هیچ جای ایران نمی توان مشاهده کرد، بیشتر این نخلستان ها در شهرستان دشتستان، تنگستان، جم و دشتی قرار دارد و به همین جهت استان بوشهر را سرزمین نخل و دریا می نامند.
جاذبه های طبیعی استان
غارها : غارهای کوه نمک (جاشک)، سُنبلی، کورسک، تودیو
آبشار ها : رود فاریاب، آخوره، تل سرکوب، زیراه
چشمه ها و آب های گرم معدنی : آقا میر احمد، آب بابا (اوبا)، گنوی، چشمه های دالکی ، تنگ فاریاب، بنیان (بنیون)
پارک های ملی و مناطق حفاظت شده
در
استان بوشهر دو پارک ملی و چند منطقهٔ حفاظت شده وجود دارد که در نوع خود
بی نظیرند؛ زیرا شرایط طبیعی، چون کوهستان و دریا، رودخانه، جنگل و بیشه
زار و تالاب، شرایط بسیار مساعدی را برای زندگی جانوری و گیاهی فراهم کرده
است، که خود می تواند باعث جذب گردشگران زیادی شود، این مناطق عبارت اند
از:
الف) پارک ملی نای بند شهرستان کنگان
ب) پارک ملی دریایی نخیلو شهرستان دیّر
ج) منطقهٔ حفاظت شدهٔ ) تالاب حِلّه ( در شهرستان بوشهر
د) منطقهٔ حفاظت شدهٔ خارک و خارگو در شهرستان بوشهر
ه) منطقهٔ حفاظت شده مُند در بخش بردخون شهرستان دیّر.
جنگل حرا : انبوه ترین جنگل های
حرا مربوط به استان هرمزگان و مخصوصاً جزیرهٔ قشم است، اما حدّ شمالی این
جنگل ها در استان بوشهر واقع است، در این میان، پارک جنگلی نای بند، یکی از
زیباترین مناظر طبیعی در سواحل استان بوشهر، در شهرستان
کنگان قرار
دارد. همچنین این جنگل ها در منطقهٔ بیدخون (شهرستان کنگان)، خور بردستان و
مل گُنزَه (شهرستان دیّر) و دهانه مند گسترش دارند که با مدیریت صحیح می
توانند در آینده قطب گردشگری استان بوشهر باشند.
تالاب : در لغت به معنای آبگیر یا استخر و برکه، محلی است که آب رود یا چشمه یا باران در آن جمع می شود و راکد می ماند. یکی از زیباترین تالاب استان بوشهر، تالاب حله است.
ب) جاذبه های انسانی
نواحی جنوبی ایران به خصوص استان های خوزستان و بوشهر، جزء نخستین زادگاه های تمدن بشری است، اما به دلیل شرایط اقلیمی رطوبت و تبخیر زیاد و تأثیر فرسایش، تعداد کمی از میراث چند هزار ساله، از دولت های باستانی ایلام، هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان و دورهٔ بعد از اسلام و قرون اخیر مخصوصاً افشاریه، زند، قاجار، پهلوی اول، باقی مانده که باعث شده استان بوشهر یکی از قطب های گردشگری در سطح ملی و جهانی تبدیل شود. از میان صدها اثر تاریخی استان بیش از 272 اثر در فهرست ملی به ثبت رسیده است.
عمده ترین آثار باستانی استان بوشهر
1 آثار باقی مانده از ریشهر (قلعه و تُل پی تُل) مربوط به دورهٔ ایلامی در بندر بوشهر
2 گور دختر: مربوط به دورهٔ هخامنشی دشتستان
3 کاخ بردک سیاه و محوطهٔ باستانی سعد آباد دشتستان
4 قبور پالمیریان دورهٔ ساسانی جزیرهٔ خارک
5 نیایشگاه مُند دورهٔ ساسانی خورموج دشتی
6 کوشک اردشیر دورهٔ ساسانی دشتستان
7 خرابه های بندر سیراف دورهٔ ساسانی اسلامی شهرستان کنگان
8 تل گوری و پناهگاه مال قائد دورهٔ ساسانی شهرستان گناوه
بندر باستانی تاریخی سیراف
سیراف به فاصلهٔ 240
کیلومتری جنوب شرقی بندر بوشهر، کنار ساحل قرار گرفته است. روزگاری همهمهٔ
ناخدایان، جاشوها و بازرگانان، این بندر را یکی از پر جوش و خروش ترین
بنادر جهان ساخته بود، اما امروز خاموشی و آرامش پایان ناپذیر، ویرانه های
آن را در آغوش گرفته است. بیشتر اطلاعات ما از گذشتهٔ این بندر بزرگ، از
نوشته های مورخانی مانند سلیمان سیرافی، مسعودی، استخری، ابن بلخی، مقدسی و
یاقوت حموی گرفته شده است. بنای شهر سیراف، با توجه به سابقهٔ تاریخی آن و
کشفیات باستان شناسی که قدمت این بندر را به دورهٔ ساسانی می رساند، به
اردشیر بابکان نسبت داده شده است. در کاوش های سیراف، مراکزی چون کارخانهٔ
روغن کشی نهنگ، کاروان سراها، انبارهای کالا، حمام، مراکز نظامی زرّادخانه و
همچنین بناهای عمومی، مانند مسجد جامع شهر که از سه سو با بازار بزرگ شهر
مرتبط بوده است. این بندرعظیم در دو زلزله ای که در سال های 367 و 398 هجری
رخ داد ویران شد و امروزه ویرانه های آن در کنار بندر کوچک سیراف (طاهری)
مشاهده می شود.
عمده ترین بناهای تاریخی استان
این بناها شامل: عمارت ها و کاخ ها (مربوط به دوران تاریخی افشار، زندیه، قاجار و پهلوی) حمام های تاریخی،
پل ها، کاروانسراها و آب انبارها، که گردشگران زیادی را به خود جلب می نماید. عمده ترین آنها به قرار زیر است:
1 عمارت یا کاخ بزرگ ملک (قاجار) بندر بوشهر
2 مدرسهٔ سعادت (قاجار) بندر بوشهر
3 مسجد جامع (جمعه( (اواخر افشار( بوشهر
4 بافت تاریخی مرکز شهر بوشهر (افشار زند قاجار، پهلوی)
5 آب انبار قوام (قاجار) بوشهر
6 کاروانسرای بزرگ مشیرالملک (دژ) برازجان )قاجار)
7 کاروانسرای دالکی (قاجار) دشتستان
8 قلعهٔ نصوری (قاجار) شهرستان کنگان
9 عمارت شیرینه و قلعهٔ محمدخان دشتی (قاجار) خورموج
10 قلعه و مسجد بردستان (قرون اولیهٔ اسلامی) دیّر
11 حمام تاریخی جم (قاجار) شهرستان جم
12 خانه شهید رئیسعلی دلواری دلوار تنگستان (اواخر قاجار)
13 قلعهٔ زایر خضرخان (کلات اهرم) قاجار اهرم تنگستان
14 قلعهٔ آقاخان لیراوی (قاجار) شهرستان دیلم
15 حسینیهٔ خان (قاجار) بندر ریگ شهرستان گناوه
16 بقعهٔ شیخ منصور خزایی (دورهٔ اسلامی) زیارت دشتستان
جاذبه های فرهنگی مذهبی
زیارتگاه ها :
امامزاده ها و بقاع متبرکه اصلی ترین مکان های زیارتی اند که در سراسر
استان پراکنده شده اند و در مناسبت های مذهبی علاقه مندان را به سوی خود می
کشانند. از جمله آنها: امامزاده محمد حنیفه در جزیرهٔ خارک، امامزاده سید
عبدالمهیمن در بوشهر، امامزاده شاهزاده ابراهیم و امامزاده شاه پسر مرد در
دشتستان و امامزاده سلیمان بن علی در گناوه.
مساجد و مدارس :
علاوه بر امامزاده ها و بقاع متبرکهٔ استان بوشهر دارای مساجد تاریخی و
زیباست. از جمله: مسجد تاریخی بردستان دیّر (مربوط به قرن نهم هجری) مسجد
جمعه (مربوط به اواخر دورهٔ افشار) و مسجد شیخ سعدون در بوشهر (اواخر زند و
قاجار) همچنین مدرسه سعادت بوشهر تأسیس 1278 هجری شمسی یکی از قدیمی ترین
مدارس ایران محسوب می شود.
کلیساها : در
استان بوشهر دو کلیسای تاریخی به نام های، کلیسای ارامنهٔ گریگوری مربوط به
قرن نوزدهم میلادی (1819) و کلیسای ظهور مقدس (1911 میلادی) وجود دارد.
موزه ها : موزهٔ شهید رئیس علی دلواری (در دلوار تنگستان) که آثار ارزنده ای از مبارزات ضدّ استعماری شهید رئیس علی دلواری و مردم استان بوشهر را به نمایش گذاشته است، موزهٔ مردم شناسی، موزهٔ دریانوردی ایران که در نوع خود کم نظیر است و موزهٔ علمی و تاریخی مدرسهٔ سعادت در بوشهر. همه ساله عدهٔ زیادی از گردشگران داخلی و خارجی را به خود جلب می کنند.
فهرست مناطق گردشگری بوشهر
بوشهر : پارک های ساحلی دریا سواحل آرام بندرگاه پارک جنگلی چاه کوتاه پارک شغاب پارک دانشجو بافت قدیم بوشهر بازار قدیم بوشهر قلعه و آثار تاریخی ریشهر پارک لیان پارک مرجان پارک سیادت ساختمان مدرسهٔ سعادت موزهٔ دریانوردی موزهٔ مردم شناسی عمارت امیریه کلیسای ارامنه عمارت سبزآباد عمارت ملک عمارت حاج رئیس گورستان سربازان انگلیسی مسجد جمعه آثار باستانی خارک
دشتستان: پارک جنگلی سرکره نخلستان
آبپخش سدّ رئیس علی دلواری چشمه آب گرم دالکی غار چهل خونه (سعدآباد)
امامزاده شاهزاده ابراهیم دژ برازجان گور دختر (تنگ ارم) کوشک اردشیر
(تنگ ارم) کاخ هخامنشی بردک سیاه
گناوه: پارک گردشگری ساحلی جزیرهٔ میر مهنّا (بندر ریگ) جزیرهٔ جنوبی )بندر ریگ) امامزاده سلیمان بن علی حسینیه خان بندر ریگ زیارتگاه بی مره غار تودیو (نزدیک روستای قائد حیدری) مرکز خرید گناوه
دشتی: قلعه خورموج کلات مند قلعهٔ دختر عمارت شیرینه قلعهٔ دارابخان امامزاده پیر چل گزو امام زاده هاشم (احشام قائدها)
کنگان: بندر طاهری (سیراف قدیم) قلعه طاهری گور دخمه ساحل کوهستانی دریا پارک ملی نایبند
دیّر: مسجد بردستان (قدیمی ترین مسجد
استان) قلعهٔ بردستان ساحل دریای بردخون و دیّر ساحل رودخانهٔ مند
امامزاده سیدجمال الدین بقعهٔ شاه سید فرج اللّه (معرف به امیر ایوان)
بندر بزرگ صیادی دیّر
تنگستان: موزهٔ شهید رئیس علی دلواری
قلعهٔ زایر خضرخان چشمهٔ آب گرم میر احمد چشمهٔ آب گرم اهرم چشمهٔ آب
گرم قوچرک تفرجگاه های سر سبز خائیز سواحل دریا سد انحرافی اهرم تل
بردی
جم: کوه پدری (پردیس) مناظر زیبای گود لح (گود لحبید خوار) جنگل گلو بردکان تپه چگاسه قره چناق (رشته قناتی که بیش از 200 سال قدمت دارد) گلو کلات پارک جام جم پارک پردیس حمام دورهٔ قاجار امامزاده بی بی بانو حسینیه شاه نشین قلعهٔ حیدری
دیلم: پارک گردشگری ساحلی شهر تاریخی سی نیز (شی نیز) شهر تاریخی مهروبان بندر حماد قلعه حصار مرکز خرید دیلم
روستاهای هدف گردشگری استان بوشهر
1 چاهکوتاه شهرستان بوشهر شهرستان بوشهر
2 دوردگاه شهرستان دشتستان بخش سعدآباد
3 رودفاریاب شهرستان دشتستان بخش تنگ ارم
4 حصار شهرستان دیلم بخش امام حسن
5 شول شهرستان دشتستان بخش سعد آباد
6 هاله (نای بند) شهرستان کنگان بخش عسلویه
7 گشی (خاییز) شهرستان تنگستان بخش مرکزی
8 جزیره شمالی شهرستان گناوه بخش بندر ریگ