استان خراسان شمالی

استان  خراسان شمالی ::.

خراسان شمالی

استان خراسان شمالی به مرکزیت شهر بجنورد یکی از استان‌های کشور ایران است. این استان با مصوبه دولت در سال ۱۳۸۳ و پس از تقسیم استان خراسان به سه استان، ایجاد شد. مساحت این استان ۲۸۴۳۴ کیلومتر مربع است که از این نظر پانزدهمین استان ایران و جمعیت آن ۸۱۱۵۷۲ نفر می‌باشد.

جغرافیای طبیعی استان خراسان شمالی

موقعیت جغرافیایی و وسعت استان

استان خراسان شمالی از نظر موقعیت ریاضی بین مدار های 36 درجه و 37 دقیقه تا 38 درجه و 41 دقیقهٔ شمالی و بین نصف النهارهای 55 درجه و 53 دقیقه تا 58 درجه و 30 دقیقهٔ شرقی قرار دارد.

از نظر موقعیت نسبی، استان خراسان شمالی از جهت شمال به جمهوری ترکمنستان، از جنوب و شرق به استان خراسان رضوی، از سمت غرب به استان گلستان و از سمت جنوب غربی به استان سمنان محدود می شود. وسعت: وسعت استان خراسان شمالی تقریباً 28434 کیلومترمربع است که 7/ 1 درصد از مساحت کل کشور را به خود اختصاص م یدهد. از نظر مساحت، استان ما در ردیف استان های متوسط کشور قرار دارد. تأثیر موقعیت جغرافیایی استان در پیشرفت و شکوفایی آن: بر اساس موقعیت جغرافیایی، این استان باید شرایط بیابانی داشته باشد، اما وجود ارتفاعات کپه داغ و آلاداغ، این منطقه را مانند نگینی درخشان بین بیابان های قره قوم و دشت کویر قرار داده و شرایط ممتازی به آن بخشیده است.

استان خراسان شمالی از نظر جغرافیایی دارای شکل فشرده ای است. فواصل شمال تا جنوب و شرق تا غرب استان تقریباً یک اندازه می باشد. شکل جمع و جور از نظر جغرافیای سیاسی بهترین شکل به حساب می آید؛ زیرا فواید زیادی را از نظر خدمات دهی مناسب، حمل و نقل و دسترسی آسان شهرستا نها به مرکز استان فراهم می نماید.

ناهمواری های استان

ناهمواری های استان مانند سایر ناهمواری ایران به دو قسمت سرزمین های مرتفع و سرزمی نهای پست و هموار تقسیم می شوند. استان خراسان شمالی به لحاظ جغرافیای طبیعی یک سرزمین کوهستانی  دشتی است که سهم هریک از نواحی کوهستانی و هموار در آن تقریباً یکسان است. مرتف عترین نقطه استان، قلهٔ شا هجهان با ارتفاع 3051 متر از سطح دریا، در شمال شرقی اسفراین و جنوب غربی فاروج قرار دارد و پست ترین نقطه آن، روستای تازه یاب در شهرستان مانه و سملقان است که 400 متر از سطح دریا ارتفاع دارد.

سرزمین های مرتفع
سرزمین های مرتفع، بیش از 50 درصد مساحت استان را تشکیل م یدهند و نقش عمده ای در فعالیت های انسانی استان دارند. این ارتفاعات عمدتاً جوان بوده و در دورهٔ ترشیاری از دوران سوم زمین شناسی شکل گرفته اند. عوامل فرسایشی در دورهٔ کواترنر آنها را به شکل کنونی درآورده است. مطالعات تکتونیکی انجام شده توسط محققان زمین شناسی حاکی از این است که این ارتفاعات فعال بوده و همه ساله به ارتفاع آنها افزوده می شود. ارتفاعات استان شامل کوه های کپه داغ در شمال و کوه های آلاداغ در بخش میانی است.
1 کوه های کپه داغ: کوه های کپه داغ در بخش شمالی استان واقع شده اند. از غرب به دریای خزر و از شرق به ارتفاعات هزار مسجد خراسان رضوی منتهی می شوند. این ارتفاعات در چین خوردگی های آلپ  هیمالیا شکل گرفته اند. این ارتفاعات جهت شمال غربی  جنوب شرقی دارند و از نظر زمین شناسی شبیه کوه های زاگرس هستند. از مهم ترین ویژگی های آنها می توان به منابع غنی آب، سازند های آهکی، فرسایش آبی و وجود پدید ههای کارستی ١ اشاره نمود. مرتفع ترین قلهٔ این رشته کوه، می سی نو است.

در اوایل قرن گذشته که نیروی زمینی کشور ها قدرت اصلی آنها به حساب می آمد، برخی از نقاط جهان که نقش کلیدی در تصرف یک منطقه داشتند، به هارتلند یا قلب زمین مشهور بودند. ارتفاعات کپه داغ به دلیل تسلط بر دشت های روسیه، یکی از هارتلند های جهان محسوب می شد.

2 کو ههای آلاداغ: ارتفاعات آلاداغ در قسمت میانی استان واقع شده اند و ادامهٔ کو ههای البرز م یباشند که همراه ارتفاعات بینالود در خراسان رضوی، رشته کوه آلاداغ  بینالود را تشکیل می دهند. این کوه ها با جهت شرقی  غربی از سمت شمال به دشت های بجنورد، سملقان، شیروان و فاروج و از سمت جنوب به دشت های جاجرم، اسفراین و صفی آباد محدود می شوند. بلندترین نقطهٔ این رشته کوه، قلهٔ شاه جهان می باشد که 3051 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. از قله های دیگر این رشته می توان به سالوک با ارتفاع 2981 متر اشاره کرد که در جنوب شهر بجنورد قرار دارد. از ویژگی های این ارتفاعات، رسوبی بودن اغلب سنگ ها، وجود گسل های متعدد، جوان بودن چین خوردگ یها و فرسایش آبی است.

مطالعات میدانی و سفر های علمی از مهم ترین شیوه های یادگیری در علم جغرافیا است. چنانچه علاقه مند به این گونه مطالعات هستید و تمایل دارید با ارتفاعات استان بیشتر آشنا شوید، کافی است با وسیله نقلیه مطمئنی و با راهنمایی دبیر خود، محور آشخانه تا فاروج را طی کنید. در این مسیر کلیه ارتفاعاتی که در سمت چپ شما نمایان می شود، ارتفاعات کپه داغ است و تمامی ارتفاعاتی که در سمت راست مشاهده می کنید، ارتفاعات آلاداغ هستند.

سرزمین های پست و هموار
1 دشت ها: دشت های استان تحت تأثیر دو دسته عوامل ساختمانی و آبرفتی شکل گرفت هاند. ابتدا در اثر حرکات زمین ساختی چال ههایی در این سرزمین شکل گرفته، سپس این چاله ها توسط آبرفت رودها پر شده و دشت های آبرفتی را شکل داده اند. مانند دشت شیروان که توسط رسوبات رود اترک پوشیده شده است. برخی از دش تها به دلیل دور بودن از منابع آب حالت ساختمانی و تکتونیکی خود را حفظ کرده اند که دشت تکتونیکی نام دارند. دشت های استان از نظر حاصلخیزی خاک یکسان نیستند. برخی مانند دشت های فاروج، شیروان، بجنورد، مانه، سملقان و اسفراین حاصلخیزند و برخی از آنها مانند دش تهای گرمه، جاجرم و سنخواست غیرحاصلخیز هستند.

2 مخروط افکنه ها: مخروط افکنه ها، بر اثر برداشت مواد مختلف در حوضه آبریز و نهشته شدن آنها در محل دهانهٔ رود به دش تها شکل م یگیرند. از نظر شکل ظاهری شباهت زیادی به بادبزن دارند. مخروط افکن هها به دلیل برخورداری از منابع آب، خاک حاصلخیز و شیب مناسب نقش مهمی در شک لگیری سکونت گاه های استان دارند. شهرهای اسفراین، جاجرم، سنخواست و صفی آباد روی مخروط افکن هها شکل گرفته اند. به دلیل شرایط آب و هوایی، نمونه هایی از بهترین مخروط افکن ههای ایران در دامن ههای جنوبی آلاداغ شکل گرفته اند.

تأثیر ناهمواری ها در زندگی ساکنان استان: ناهمواری ها با تأثیر در میزان بارش، دما، منابع آب، حمل و نقل، فعالیت های کشاورزی و الگوی مساکن نقش خود را در زندگی مردم استان ایفا می نمایند.

آب و هوای استان

استان خراسان شمالی دارای تنوع آب و هوایی است. به دلیل گسترش نواحی کوهستانی، آب و هوای آن اغلب معتدل کوهستانی است. قسم تهایی از جنوب استان به دلیل مجاورت با کویر مرکزی از آب و هوای بیابانی و نیمه بیابانی و قسمت های مرتفع آن، از آب و هوای سرد کوهستانی برخوردار است.
عوامل مؤثر بر آب و هوای استان
1 عرض جغرافیایی: استان خراسان شمالی بین عرض های 36 تا 38 شمالی قرار دارد. هر چند این مقدار اختلاف در عرض جغرافیایی ناچیز است، اما تأثیرات آن در میزان دمای استان قابل توجه می باشد.
2 ارتفاع از سطح دریا: وجود ارتفاعات کپ هداغ و آلاداغ و بیابان های ترکمنستان در شمال و بیابان های مرکزی ایران در جنوب، باعث شده است که استان از آب و هوای مناسبی برخوردار باشد.
3 جهت چین خوردگی ها: جهت شمال غربی  جنوب شرقی ارتفاعات استان، سبب جذب رطوبت تودهٔ هوای غربی و افزایش بارندگی در استان می شود.
4 تود ههای هوا: مهم ترین تود ههای هوایی که بر آب و هوای استان اثر م یگذارند، عبارتند از:
الف) تودۀ هوای سرد سیبری :این توده هوا از اوایل پائیز تا اوایل بهار، آب و هوای استان را تحت تأثیر قرارمی دهد. با ورود این تودهٔ هوا، دما به شدت کاهش می یابد و در صورت وجود رطوبت کافی، ریزش های جوی به صورت برف خواهد بود. اولین
مسیر ورود این تودهٔ هوا به ایران، استان خراسان شمالی می باشد.
ب) تودۀ هوای مرطوب غربی :این تودهٔ هوا از اوایل پائیز وارد استان شده و فعالیت آن تا اواسط خرداد ادامه دارد. اوج فعالیت این توده هوا در فصل زمستان است که عامل اصلی بارش در استان می باشد.
ج) تودۀ هوای گرم و خشک :این تودهٔ هوا در فصل تابستان از سمت جنوب، آب و هوای استان را تحت تأثیر قرار داده و باعث خشکی هوا و افزایش دما می شود.

بررسی عناصر آب و هوایی استان
دما، بارش، فشار هوا و باد مه مترین عناصر آب و هوایی هستند که آب و هوای یک منطقه را تعیین م یکنند. در بین این عناصر، دما و بارش تاثیرات بیشتری روی زندگی موجودات دارند.
الف) دما: به دلیل اختلاف ارتفاع، ورود انواع توده های هوا و عرض جغرافیایی، دما در سطح استان یکسان نیست. به طوری که شهرهای جنوبی استان نسبت به شهرهای شمالی، دمای بیشتری دارند. میانگین دمای سالانه استان در یک دورهٔ آماری 30 ساله، 3/ 13 درجه سانتی گراد است. د یماه با میانگین حداقل دمای 5/ 1 درجه سانتی گراد سردترین و تیرماه با میانگین حداکثر دمای 7/ 24 درجه سانتی گراد گرم ترین ماه سال است. بر اساس آمار اداره کل هواشناسی استان، فاروج سردترین و جاجرم گرم ترین شهرهای استان هستند.

ب) بارش: میزان بارندگی استان از نظر پراکندگی زمانی و مکانی یکسان نیست. بیشترین بارندگی در فصل بهار و کمترین آن در فصل تابستان صورت م یگیرد. فروردین ماه پر بارا نترین و تیرماه کم باران ترین ما ههای سال هستند.

از نظر پراکندگی مکانی، میزان بارش در نواحی مختلف استان متفاوت است. بر اساس میانگین 30 ساله، حداکثر بارش ثبت شده استان با 56 / 468 میلی متر مربوط به ایستگاه درکش و حداقل آن با 124 میلی متر مربوط به ایستگاه جاجرم می باشد.

انواع آب و هوای استان
همان طور که در نقشهٔ آب و هوای استان مشاهده می شود، بیشتر مناطق استان آب و هوای معتدل کوهستانی دارند. علاوه بر آب و هوای معتدل کوهستانی، مناطق مرتفع نظیر ارتفاعات آلاداغ و کپه داغ دارای آب و هوای سرد کوهستانی هستند. آب و هوای نیمه بیابانی در بخشی از شهرستان مانه و سملقان و جنوب شهرستان های گرمه، جاجرم و اسفراین مشاهده می شود. بخش کوچکی از جنوب غرب استان در محدودهٔ شهرستان جاجرم دارای آب و هوای بیابانی است.

منابع طبیعی استان

منابع آب

ارش مهم ترین منبع تامین کنندهٔ آب در استان به حساب می آید. میانگین بارش سالانهٔ استان 254 میلی متر است. این مقدار بارش، حدود 3/ 8 میلیارد متر مکعب آب فراهم م یکند که از این مقدار 1/ 6 میلیارد متر مکعب تبخیر و 2/ 2 میلیارد متر مکعب باقی می ماند. از مقدار آب باقیمانده، بخشی توسط رودها از استان خارج و بقیه به مصارف کشاورزی، شرب و صنایع می رسد. منابع آب استان در دو بخش، آب های سطحی و آ بهای زیرزمینی قابل مطالعه و بررسی م یباشند.
الف) آب های سطحی
به دلیل شرایط طبیعی متفاوت، وضعیت آب های سطحی در سراسر استان یکسان نیست. قسمت های شمالی و مرکزی استان به دلیل بهره مندی از بارش مناسب، از منابع آب سطحی بیشتری برخوردارند. آب های سطحی استان شامل رودهای متعددی می باشد که از ارتفاعات آلاداغ و کپه داغ سرچشمه می گیرند و به حوضهٔ آبریز دریای خزر و کویر مرکزی ایران می ریزند.

مهم ترین رودهای استان
1 رود اترک: این رود به طول 535 کیلومتر، با جهت شرقی  غربی از کوه های هزار مسجد (روستای عمارت قوچان) سرچشمه گرفته و شاخه هایی از کوه های آلاداغ و کپه داغ به آن م یپیوندد. پس از عبور از شهرستان های فاروج، شیروان، بجنورد، مانه و سملقان با شیب ملایمی وارد جلگه گرگان می شود. در محل قلعه چات، رود سومبار ترکمنستان به آن پیوسته و سرانجام در خاک ترکمنستان به خلیج حسینقلی در دریای خزر می ریزد. اترک مهم ترین رود دائمی استان بوده و میانگین آبدهی سالانه آن حدود 275 میلیون مترمکعب است. وسعت حوضهٔ آبگیر این رود 16418 کیلومترمربع است که 60 % مساحت استان را در برمی گیرد. رود اترک در استان شعبات متعددی دارد که مه مترین آنها رودهای اوغاز، گِلیان، قُلجِق، فیروزه، شیرین دره، بدرانلو، درکِش و چندیر هستند.

2 رود قره سو: این رود از دامنه های جنوبی آلاداغ در شهرستان اسفراین سرچشمه م یگیرد. در جنوب اسفراین شاخه های دیگری وارد آن می شود. پس از عبور از شهرستان اسفراین وارد شهرستان جاجرم شده و در جنوب غربی جاجرم به رود کال شور خارتوران پیوسته و به کویر مرکزی می ریزد. آب این رود در نواحی کوهستانی کیفیت مطلوبی دارد. اما پس از عبور از سازندهای آهکی، گچی و نمکی در جنوب اسفراین و سنخواست به دلیل شوری بیش از حد، برای مصارف کشاورزی و شرب نامناسب می شود. این رود دارای سرشاخ ههای متعددی است که مهم ترین آنها رودهای روئین، کال ولایت، کالِ تنگ گَزی، بیدواز و دربند هستند.

ب) آب های زیرزمینی
آب های زیرزمینی در نقاط مختلف استان به صورت چشمه، قنات، چاه (عمیق، نیم هعمیق و دستی) مورد استفاده قرارم یگیرند. به دلیل شرایط اقلیم یمناسب، قسمت های شمالی استان بیشتر از چشمه ها، ولی در نواحی جنوبی آن به دلیل کمبود منابع آب سطحی، از آ بهای زیرزمینی به صورت چاه و قنات استفاده م ینمایند. به دلیل استفاده بیش از حد از آب های زیر زمینی، بسیاری از این منابع کیفیت و کمیت خود را از دست داده و با بحران مواجه شده اند. به طوری که از تعداد دوازده دشت موجود در استان چهار دشت ممنوعه و سه دشت در وضعیت بحرانی قرار دارند. در افت سطح آب های زیرزمینی، عواملی چون حفر چاه های غیرمجاز و برداشت اضافی از چاه های مجاز نقش دارند. هم اکنون تعداد چاه های غیرمجاز استان 2077 حلقه و تعداد چا ههای مجاز دارای اضافه برداشت 348 حلقه می باشد.

از نظر نوع مصرف آب، تفاوت زیادی بین مصرف آب در ایران و استان به چشم نمی خورد. اما در مقایسه مصرف آب در سطح جهان و استان، تفاوت قابل ملاحظه ای وجود دارد. این تفاوت نشان دهندهٔ این است که در کشور ایران و استان خراسان شمالی منابع آب به درستی مدیریت نمی شود و هنوز شیو ههای آبیاری سنتی بر کشاورزی ایران و این استان حاکم است.

مشکلات آب در استان
مشکلات آب در استان به دو صورت مشکلات کمّ یو کیفی قابل مطالعه و بررسی است.
الف) مشکلات کمّی آب: از مه مترین مشکلات کمّی آب در استان م یتوان به موارد زیر اشاره نمود:
1 کمبود بارش
2 بالا بودن میزان تبخیر و تعرق
3 برداشت بی رویهٔ آ بهای زیرزمینی
4 خارج شدن آب رودهای اصلی از استان
ب) مشکلات کیفی آب: آب شرب اغلب شهرستان های استان دارای املاح رسوبی زیاد است. وجود سازند های آهکی و گچی در ارتفاعات کپه داغ و آلاداغ سبب شده تا آب آشامیدنی بیشتر شهر های نیمهٔ شمالی استان کیفیت مطلوبی نداشته باشد. همچنین وجود سازندهای نمکی در نیمهٔ جنوبی استان سبب شده است تا آب های سطحی و زیرزمینی املاح زیادی داشته باشند؛ به عنوان مثال آب رود کال شور در قسمت های انتهایی، به دلیل بالا بودن درجهٔ شوری عملاً قابل استفاده نیست.

مشخصات سدهای استان خراسان شمالی

جنگل ها و مراتع استان

پوشش گیاهی استان، به دلیل تنوع آب و هوا، خاک، اختلاف ارتفاع و... از تنوع زیادی برخوردار است؛ به طوری که این تنوع از غرب به شرق و از شمال به جنوب کاملاً مشهود است.

وضعیت پوشش گیاهی استان
پوشش گیاهی استان در قالب جنگ لها و مراتع قابل بررسی است. جنگل ها و مراتع حدود 2022077 هکتار و اراضی زراعی و نواحی مسکونی بدون پوشش گیاهی حدود 796164 هکتار از مساحت استان را شامل می شود.

الف) جنگل:
جنگل های استان با وسعتی حدود 407915 هکتار، 22 / 20 درصد از پوشش گیاهی استان را به خود اختصاص می دهند. مساحت جنگل های استان تقریباً 3/ 3 درصد از کل مساحت جنگل های کشور را شامل می شود. این جنگل ها عمدتاً از نوع غیرتجاری بوده و به دلیل نقش محافظتی خاک از اهمیت خاصی برخوردارند. طبق طبقه بندی های علمی جنگ لهای استان در ردیف جنگل های ایران  توران و ناحیه رویشی هیرکانی قرار می گیرند. در مقایسه با گونه های ایران  تورانی، مساحت جنگل های هیرکانی در استان کم و به صورت نوار باریکی در جنوب و جنوب غربی شهرستان مانه و سملقان قابل مشاهده است. از نظر میزان تراکم گونه های گیاهی، از کل جنگل های استان، در حدود 18090 هکتار را جنگل های انبوه، 114597 هکتار را جنگ لهای نیمه انبوه و در حدود 275918 هکتار را جنگل های تُنک تشکیل می دهند.

فهرست جنگل های خراسان شمالی

گونه های جنگلی استان: همان طور که اشاره شد، گونه های جنگلی استان، ترکیبی از گونه های هیرکانی و ایران  تورانی هستند. مهم ترین گونه های هیرکانی شامل بلوط، ممرز، زبان گنجشک، انجیر وحشی و گلابی وحشی است. در جنگل های ایران  تورانی غالباً گونه های اُرس، زرشک وحشی، پسته، زالزالک، نسترن، داغداغان و کرکو می باشند.

ب) مراتع
شرایط مساعد طبیعی امکان م یدهد مراتع استان از وضعیت نسبتاً مطلوبی برخوردار باشند. مساحت کل مراتع استان 1025941 هکتار است که تقریباً 51 درصد از کل پوشش گیاهی طبیعی استان و حدود 3/ 1 درصد از مراتع کشور را به خود اختصاص می دهد. این مراتع با توجه به تراکم، مرغوبیت و تأمین علوفه دام به سه دسته تقسیم می شوند:
مراتع خوب: شامل مراتع گلیل و سرانی، شاه جهان، سالوک، قورخود، آلاداغ و کوه بهار می باشد.
مراتع متوسط: شامل مراتع دامن ههای جنوبی آلاداغ و نواحی کم ارتفاع کپه داغ می شود.
مراتع فقیر: عمدتاً در دش تهای جنوبی استان مانند جاجرم، گرمه و جنوب اسفراین مشاهده می شوند.

گون ههای مرتعی استان: به دلیل تنوع شرایط طبیعی، گیاهان مرتعی استان از تنوع زیادی برخوردارند. از مهم ترین گونه های مرتعی می توان به درمنه، کاکوتی، شقایق، یونجه وحشی، علف گندمی، بومادران، باریجه، سلمه و... اشاره نمود. اهمیت مراتع استان: ارزش مراتع این استان از نظر تولید علوفه فقط حدود 25 درصد است. در حالی که بیش از 75 درصد ارزش مراتع استان به فواید و ارزش های زیست محیطی از قبیل حفاظت از منابع خاک، تغذیه سفره های آب زیرزمینی، جذب گاز کربنیک، تولید اکسیژن، تعدیل دما، تلطیف هوا و پناهگاه حیات وحش مربوط می شود. عوامل تخریب مراتع استان: یکی از مهم ترین عوامل تخریب مراتع استان، فشار فزاینده جمعیت دام و بهره برداری متکی به مرتع می باشد. به طوری که در 1025941 هکتار از مراتع استان، دام زیادی چرا می کنند. به گونه ای که تعداد دام موجود در این مراتع تقریباً 8/ 1 برابر توان مراتع استان است. این امر را م یتوان از مه مترین عوامل تخریب مراتع استان به حساب آورد. علاوه براین، حریق در مراتع به عنوان یکی دیگر از عوامل تخریب جنگل ها و مراتع به حساب می آید. به طور مثال، در سال 1385 ، 56 مورد، حریق در جنگ لها و مراتع استان روی داده که، در اثر این آتش سوز یها حدود 966 هکتار از جنگل ها و مراتع استان نابود شده است.

محدوده های حیات وحش استان
استان خراسان شمالی به دلیل تنوع زیست محیطی، مقام ممتازی در بین استا نهای کشور دارد. به همین منظور سازمان محیط زیست اقدام به تأسیس چندین پارک ملی، منطقهٔ حفاظت شده و پناهگاه حیات وحش در این استان نموده است. پارک ملی و منطقۀ حفاظت شده ساریگل: پارک ملی و منطقه حفاظت شده ساریگل، در شرق شهرستان اسفراین قرار دارد. این منطقه طبق مصوبهٔ شورای عالی محیط زیست در سال 1352 با نام منطقهٔ شاه جهان، حفاظت شده اعلام شد.

در آذر ماه سال 1381 به موجب مصوبه شورای عالی حفاظت محیط زیست، این منطقه به دو منطقه با عناوین پارک ملی و منطقه حفاظت شده ساریگل تقسیم شد. از نظر پوشش گیاهی، این منطقه با بیش از 200 گونه گیاهی از تنوع نسبتاً مطلوبی برخوردار است. گیاهان غالب منطقه درمنه،کلاه میرحسن وگون هستند. از نظر زندگی جانوری این پارک از تنوع بسیاری برخوردار است. از مهم ترین جانوران این پارک می توان به پلنگ،کفتار،گرگ، روباه،گربه وحشی، قوچ اوریال، کل و بز، آهو و گراز اشاره نمود. بنابر اعلام سازمان محیط زیست خراسان شمالی از 502 گونه پرنده شناخته شده درایران، 70 گونه یعنی 3/ 15 درصد آنها در این منطقه مشاهده شده اند.

پارک ملی و منطقه حفاظت شده سالوک: پارک ملی ومنطقه حفاظت شده سالوک در شمال غرب شهرستان اسفراین قرار دارد. این منطقه از سال 1352 تحت حفاظت محیط زیست قرار گرفت. در سال 1381 قسمتی از شرق سالوک به پارک ملی ارتقا یافت و به موجب مصوبهٔ شورای عالی حفاظت محیط زیست به دو منطقه با عناوین پارک ملی و منطقه حفاظت شده سالوک تقسیم شد. منطقه سالوک از لحاظ جمعیت و تنوع گونه ها به علت دارا بودن دو اکوسیستم کوهستانی و دشتی، منطقه ای فوق العاده غنی و ارزشمند است. مهم ترین جانوران این منطقه قوچ و میش، کل و بز، آهو، پلنگ، کفتار، گرگ، روباه، گربه پالاس، گربه وحشی، کبک، دلیجه و سایر پرندگان شکاری هستند.

ازنظر پوشش گیاهی، پارک سالوک یکی از ایستگاه های تحقیقات گیاهی کشور به حساب می آید. گیاه غالب این منطقه در قسمت دشت، درمنه و در قسمت کوهستانی گون از نوع کلاه میرحسن می باشد.

منطقه حفاظت شده قورخود: منطقه حفاظت شده قورخود با وسعتی بالغ بر 43000 هکتار در شمال غرب شهرستان مانه و سملقان واقع شده است. این منطقه در مورخ 27 / 4/ 1350 از سوی سازمان محیط زیست، حفاظت شده اعلام شد. از نظر پوشش گیاهی یکی از مناطق پرتراکم استان به حساب می آید. از مهم ترین گونه های گیاهی آن می توان به انواع گون، درمنه، خارشتر، اسفناج وحشی، سریش، جغجغه، بومادران، کاکوتی، آویشن، زیره،گل ماهور و باریجه اشاره نمود. از نظر جانوری این منطقه یکی از زیستگاه های اصلی کل و بز در کشور به حساب م یآید. علاه بر کل و بز حیوانات دیگری نظیر قوچ و میش، آهو، پلنگ، خرس قهوه ای، گرگ، گربه وحشی، روباه، سمور، گراز و کفتار نیز در این پارک زیست م ینمایند.
منطقه حفاظت شده گُلیل سَرانی: منطقه حفاظت شده گلیل سرانی با وسعتی بالغ بر 17800 هکتار در شمال شهرستان شیروان واقع شده است. این منطقه در سال 1350 به عنوان منطقه حفاظت شده اعلام شد. قابل ذکر است که درختان کهنسالی در این منطقه وجود دارند. از جمله درخت ارسی که به لحاظ قطر تنه و قدمت، کهنسال ترین درخت ارس در خراسان بزرگ بوده و جزء 5 درخت کهنسال ارس ایران محسوب می شود. از نظر زندگی جانوری، منطقه حفاظت شده گلیل و سرانی یکی از مهم ترین مناطق کشور به شمار می آید. که از مهم ترین گونه های جانوری آن م یتوان به قوچ و میش اوریال، گربه وحشی، گراز، کبک، دلیجه، چکاوک و باِقرِقره اشاره نمود.

پناهگاه حیات وحش میاندشت: پناهگاه حیات وحش میاندشت با وسعتی در حدود 84435 هکتار در جنوب شهرستان جاجرم قرار دارد.این منطقه در سال 1352 در ردیف پناهگاه های حیات وحش ایران قرار گرفت. از نظر پوشش گیاهی،غالب گیاهان منطقه،گیاهان شور پسند بوده و شامل درمنه، گون، تاق و گز هستند. مهمترین گونه های جانوری زیستگاه عبارتند از پلنگ، یوز پلنگ، گراز، روباه، شغال،گرگ، کفتار،گربه وحشی، انواع جوندگان، هوبره، کبک، تیهو، عقاب طلایی و عقاب شاهی.

مناطق بیابانی و نیمه بیابانی استان

سازمان جهانی هواشناسی(WMO)، بیابان را به مناطقی اطلاق م ینماید که بارش و منابع آب در آنها به اندازه رشد گیاه نباشد. استان خراسان شمالی مانند برخی از استان های کشور تحت تأثیر عوامل بیابان زایی قرار گرفته و قسمت هایی از آن را سرزمین های بیابانی تشکیل می دهد.

در دهه های اخیر به علت چرای بیش از حد دام، بوت هکنی، شخم نامناسب وشیوه های نادرست آبیاری سطح بیابان های استان گسترش یافته است. علاوه براین، بر اثر وزش باد و فرسایش خاک در قسمت های جنوبی استان، تپه های ماسه ای به وجود آمده و شرایط گسترش بیابا نها را فراهم کرده است. بر اساس آمار اداره منابع طبیعی استان، در حدود 587221 هکتار از مساحت استان را بیابان ها تشکیل می دهندکه از این مقدار 337106 هکتار آن در شهرستان جاجرم و حدود 250115 هکتارآن در شهرستان اسفراین قرار دارد.

ویژگی های آب و هوایی بیابان های استان

آنچه سبب تفکیک مناطق بیابانی از سایر مناطق می شود ویژگ یهای آب و هوایی آن است. مه مترین ویژگ یهای آب و هوایی بیابا نهای استان عبارتند از:
1 میزان بارش در بیابان های استان کم و نامنظم است. این میزان بارش سالیانه در بیابان های اسفراین 179 میلی متر و در بیابان های جاجرم 124 میل یمتر ثبت شده است.
2 درجه حرارت در بیابا نهای استان متغیر است. متوسط دمای بیابا نهای استان 48 / 24 درجهٔ سانتی گراد است.
3 میزان تبخیر در این بیابان ها بیش از 10 برابر میزان بارش است. به طوری که تبخیر در بیابان های جاجرم به 2466 میلی متر و در بیابا نهای اسفراین به 2100 میل یمتر در سال می رسد.

استعداد و توانمندی بیابان های استان: نواحی بیابانی علی رغم داشتن مشکلات، از توانمندی های فراوانی برخوردار هستند که در صورت برنامه ریزی مناسب می توان از آنها بهره برداری نمود. از مهم ترین این توانمندی ها می توان به انرژی خورشیدی، انرژی باد، منابع معدنی، انباشت ماسه، استحصال نمک و پرورش گون ههای گیاهی شورپسند اشاره نمود.

جغرافیای انسانی استان خراسان شمالی

تقسیمات سیاسی استان

سابقه پیشنهاد ایجاد استان خراسان شمالی
معضلات ناشی از گستردگی استان خراسان، مشکلات اداری و عدم امکان توزیع عادلانه خدمات، تفکر مبتنی بر ضرورت تقسیم استان پهناور خراسان را در اذهان صاحب نظران مطرح ساخت و سرانجام در تاریخ 19 / ٥ / 1383 ، تقسیم استان به سه استان خراسان شمالی به مرکزیت شهرستان بجنورد، خراسان رضوی به مرکزیت شهرستان مشهد و خراسان جنوبی به مرکزیت شهرستان
بیرجند انجام شد.

دلایل تقسیم استان خراسان عبارتند از:
١ وسعت بسیار زیاد استان
٢ وجود شرایط نسبتاً مشابه اقلیمی و جغرافیایی در مناطق شمال، مرکز و جنوب استان.
٣خصوصیات مشابه قومی، نژادی، فرهنگی، نحوهٔ فعالیت اقتصادی و مناسبات اجتماعی نزدیک مردم در مناطق شمالی، مرکزی و جنوبی.
٤ سهولت و سرعت ارتباط مناطق یاد شده ناشی از وضع طبیعی مناطق سه گانه.
٥ موقعیت خاص ژئوپولیتیکی استان خراسان و تبعات سیاسی  امنیتی ناشی از وجود بیش از 1000 کیلومتر مرز مشترک با همسایگان خارجی .
٦ اعمال سیاست تمرکز زدایی، تحقق عدالت اجتماعی از طریق رفع محرومیت از تمامی نقاط استان و تقسیم عادلانهٔ امکانات بین همه اقشار مردم.

براساس آخرین تقسیمات سیاسی در سال 1387 ، خراسان شمالی با وسعت 28434 کیلومتر مربع، شامل 7 شهرستان، 17 بخش، 42 دهستان و 18 نقطه شهری می باشد.

فهرست شهرهای استان خراسان شمالی

ردیف	نام شهر	شهرستان	جمعیت	رتبه در شهرستان
۱	بجنورد	بجنورد	۱۷۲٬۷۷۲	۱
۲	شیروان	شیروان	۸۲٬۷۹۰	۱
۳	اسفراین	اسفراین	۵۱٬۳۲۱	۱
۴	گرمه جاجرم	جاجرم	۲۴٬۳۶۸	۱
۵	آشخانه	مانه و سملقان	۱۸٬۲۳۴	۱
۶	فاروج	فاروج	۱۰٬۰۳۹	۱
۷	راز	بجنورد	۴٬۷۳۵	۲
۸	درق	جاجرم	۴٬۵۹۴	۲
۹	صفی‌آباد	اسفراین	۳٬۰۴۷	۲
۱۰	قاضی	مانه و سملقان	۲٬۳۷۰	۲
۱۱	شوقان	جاجرم	۲٬۲۹۷	۳
۱۲	سنخواست	جاجرم	۲٬۰۰۹	۴
۱۳	پیش‌قلعه	مانه و سملقان	۱٬۶۳۱	۳
۱۴	حصار گرم‌خان	بجنورد	۷۱۶	۳
۱۵	لوجلی	شیروان	۷۰۱	۲

جمعیت استان

ویژگی های کلی جمعیت
بر اساس نتایج سرشماری سال 1385 ، استان خراسان شمالی دارای 811572 نفر جمعیت در قالب 199850 خانوار بوده است. از این تعداد 36 / 48 درصد در نقاط شهری، 06 / 51 درصد در نقاط روستایی سکونت داشته و بقیه غیرساکن بوده اند.

رشد جمعیت و روند آن
نرخ رشد طبیعی جمعیت استان در مقطع زمانی 1375 تا 1385 ، معادل 75 / 0 درصد بوده است که در تمامی شهرستان ها یکسان نیست. شهرستان مانه و سملقان با 79 / 1 درصد بیشترین و شهرستان فاروج با 23 / 1 درصد کمترین رشد جمعیت را در بین شهرستان های استان داشته اند.

تراکم جمعیت در استان
تراکم نسبی جمعیت در استان با توجه به وسعت ) 28434 کیلومترمربع( و جمعیت ) 811572 نفر( در سال 1385 ، 5/ 28 نفر در هر کیلومتر مربع است که نسبت به متوسط کشوری ) 42 نفر در کیلو مترمربع(، کم تراکم محسوب می شود. شهرستان بجنورد با 53/3 نفر در هر کیلومترمربع پرتراکم ترین و شهرستان جاجرم با 5/ 9 نفر در کیلومتر مربع، کم تراکم ترین شهرستان ها بوده اند.

جمعیت شهری و روستایی
بر اساس سرشماری سال 1385 ، نزدیک به نیمی از جمعیت استان ) 4/ 48 درصد(، در شهرها ساکن بوده اند. به این ترتیب تا این زمان الگوی غالب زیست در استان روستانشینی بوده است. این در حالی است که الگوی غالب زندگی در کشورمان از حدود سال 1360 (30 سال قبل) به سود جامعه شهری تغییر کرده است. در سال های 1365 ، 1375 و 1385 ، استان خراسان شمالی در مقایسه با کل کشور جمعیت شهری کمتری داشته است.

اگرچه نسبت شهرنشینی استان کمتر از متوسط کشور است، اما بررسی مقایسه با کل کشور افزایش سریع تر نسبت شهرنشینی در استان را نشان می دهد. نسبت شهرنشینی در کشور از 54 درصد در سال 1365 به 5/ 68 درصد در سال 1385 رسیده است (یعنی 2/ 14 درصد افزایش). در حالی که این تغییرات در استان ما از 5/ 33 درصد به 4/ 48 درصد رسیده است (یعنی 8/ 14 درصد افزایش).

عوامل مؤثر در رشد جمعیت شهری استان:
1 تقسیمات کشوری، تشکیل استان خراسان شمالی و اهمیت یافتن مراکز شهری.
2 استقرار بسیاری از سازمان ها و ادارات دولتی در مرکز استان و سایر نقاط شهری و جذب نیروی کار و مهاجر از دیگر مناطق استان و کشور.
3 تأسیس شهرداری در برخی روستاها و تبدیل آنها به نقاط شهری
4 بلعیده شدن روستاهای نزدیک شهر بر اثر توسعهٔ فیزیکی شهرها
شهرستا نهای گرمه و فاروج به ترتیب از بیشترین و کمترین درصد جمعیت شهری برخوردار بوده اند.

شیوه های زندگی در استان

زندگی روستایی

عواملی چون دسترسی به آب، خاک، ناهموار یها، مسائل امنیتی، زمینه های تاریخی و ویژگی های فرهنگی و ... در پراکندگی و شکل سکونتگاه ها و الگوی مسکن روستایی مؤثر بوده اند. بیشتر سکونتگاه های روستایی استان از نوع متمرکزند و به شکل های پلکانی، شعاعی و طولی دیده می شوند.

الگوی مسکن روستاهای استان
١ روستاهای ترکمن نشین

ویژگی ها
٭ منازل حصار ندارند، اتا قها در راستای یک ایوان ساخته شده اند و درِ همه آنها به ایوان باز می شود.
٭ مصالح ساختمانی بیشتر از مصالح محلی مثل خاک، سنگ و چوب درختان اُرس است.
٭ در نواحی ترکم ننشین جرگلان و مانه دیده می شود.

2 روستاهای کوهستانی

ویژگی ها
٭ به دلیل کمبود زمین و مسائل دفاعی و امنیتی، خانه ها دو طبقه ساخته می شوند که در طبقه بالا، انسان ها زندگی م یکنند و طبقه پایین به نگهداری آذوقه و دا مها اختصاص دارد.
٭ مصالح ساختمانی بیشتر از جنس چوب، خاک و سنگ است.

3 روستاهای نیمه بیابانی

ویژگی ها
٭ به علت شرایط آب و هوایی، قبلاً سقف خانه ها گنبدی شکل بوده و از گِل و خشت خام، به عنوان مصالح خان هسازی استفاده می شد.
٭ امروزه این تیپ روستاها دچار تغییر شده و سقف بیشتر خانه های این مناطق مسطح و مصالح غالب آنها آجر، سیمان و آهن است.

شهر گرایی در زندگی روستایی
در گذشته مصالح ساختمانی و الگوی معماری خانه های روستائیان با شرایط آب و هوایی، مصالح موجود در محیط و وضعیت اقتصادی ساکنان پیوند نزدیک داشت. امروزه توسعهٔ ارتباطات و دسترسی سریع و آسان به شهر، بهبود درآمد روستائیان، اجرای طرح های هادی روستایی و ... یکسان شدن شیوه های زندگی در جوامع شهری و روستایی را به دنبال داشته و به زندگی روستایی، رنگ و جلوهٔ شهری داده است که از آن ب هعنوان شهرگرایی در زندگی روستایی یاد می شود.

زندگی شهری

شهر قدیمی بلقیس: ویرانه های معروف به شهر بلقیس در 3 کیلومتری جنوب شهر اسفراین کنونی، به عنوان یکی از بزرگ ترین میراث های گلی و خشتی کشور محسوب می شود. این شهر باستانی از بخش های مختلفی چون ارگ، خندق، برج و بارو، یخچال و گورستان تشکیل شده که با عرصه ها و حریم های باستانی مجموعاً 150 هکتار وسعت دارد. کاوش های باستان شناسی در این مجموعه نشان داده که پیشینهٔ سکونت در شهر بلقیس به قرون 3 و 4 هجری قمری می رسد و زندگی در آن تا پایان دورهٔ صفوی جریان داشته است. برجست هترین اثر برجای مانده از شهر بلقیس بقایای ارگ است که 29 برج به ارتفاع حدود 11 متر دارد.

شهر قدیمی چرمغان: یکی از معروف ترین شهرهای دوران اسلامی در شمال خراسان، چرمغان است. کشف سکه های نقره متعلق به قرون اوّل و دوم هجری از محوطه های چرمغان مشخص م یسازد که، این شهر در دورهٔ اسلامی حیات پررونقی داشته است. صنیع الدوله در کتاب «مطلع الشمس » صفحه 135 نوشته است: «اهالی بجنورد گویند در محلی که قلعه عزیز و امام زاده سلطان سید عباس واقع شده، شهری بوده موسوم به چرمغان (چهارمغان)، در کمال آبادی »، این شهر را مغولان در سال 617 هجری مانند سایر بلاد آباد خراسان خراب کرده اند.
وجه تسمیهٔ این شهر به واسطهٔ حضور چهار روحانی زرتشتی (چهار مُغ) در احداث آن بوده است. به دنبال چهارده گمانه زنی انجام شده در سال 1370 در منطقه چرمغان بجنورد مشخص گردید که، چرمغان از شهرهای آباد خراسان بوده و کوره های سفال پزی، شیشه گری، آهنگری و کارگاه هایی از جمله کارگاه ساخت ظروف سنگی در این شهر فعالیت داشته اند. خانه های مردم به طور متراکم و با دیوارهای سنگی ساخته شده، اتاق ها با آجرهای مربع یا شش گوش مفروش بوده و در هر خانه اجاق و تنور جهت پخت نان وجود داشته است. در سطح این شهر آب در لوله های سفالی (تنپوشه) جریان داشته و دارای ساختمان های کاشی کاری و آجری بوده است.

بافت های شهری: از نظر شکل ظاهری، شهرهای استان دارای بافت های قدیمی، جدید و حاشیه ای اند. بافت قدیمی بیشتر در قسمت مرکزی شهرها قرار گرفته و باف تهای جدید و حاشیه ای به ترتیب آن را احاطه کرده اند.

نمونه ای از سیما و بافت شهرها در گذشته
مجموعه سبزه میدان بجنورد: مجموعه سبزه میدان در بخش شمالی میدان شهید شهر بجنورد واقع شده است. وجود بناهای قدیمی مانند کاروانسرای سردار، حمام عسکری، راسته بازارها و بازارچ ههای سنتی که دارای ارزش های معماری و کتیبه های آجری هستند، سبب نمادین شدن این میدان شده است .

زندگی عشایری

امروزه فرهنگ ایلی به عنوان میراثی ارزشمند، بخشی از سرمایهٔ ملی ماست. همزیستی و سازگاری با طبیعت، قلمرو گسترده با چشم اندازهای متنوع و جذاب طبیعی، تلاش و سخت کوشی برای تولید مواد پروتئینی و لبنی و ذخیرهٔ ژنتیکی دام از قابلیت های جامعهٔ عشایری استان ماست.

براساس نتایج سرشماری اجتماعی  اقتصادی عشایر کوچنده در سال 1387 ، عشایر استان با جمعیت 18025 نفر، 18 / 2 درصد از کل جمعیت استان را به خود اختصاص داده است. عشایر استان غالباً از دو ایل شادلو و زعفرانلو و 24 طایفه مستقل شامل قراچورلو، قهرمانلو، باچوانلو، مَلَوانلو، میلانلو، توپکانلو، جیرستان، سیوکانلو، پهلوانلو، بریمانلو، کیوانلو، قاچکانلو و ... هستند. زبان اصلی آنها کردی با گویش کُرمانجی بوده و مذهب آنها شیعه است. بررسی تحولات جمعیت عشایری در دو دههٔ اخیر نشان می دهد، با وجود اینکه جمعیت آنان روند افزایشی داشته ولی به دلایلی چون مهاجرت و اسکان پراکنده عشایر در شهرها و روستاها، اسکان در کانون های حمایتی و هدایتی و کاهش رشد طبیعی جمعیت آنها، نسبت به جمعیت کل استان کاهش یافته است. تعدادی از خانوارهای عشایر استان جهت تعلیف دام خود به استان های گلستان، خراسان رضوی و سمنان کوچ می کنند. در فصل ییلاق نیز عشایر استان گلستان به استان ما کوچ می کنند.

برنامه ریزی اسکان عشایر: عشایر استان از گذشته نقاطی را در مراتع خود انتخاب کرده و به مرور زمان اقدام به اسکان در این محل ها نموده اند که علاوه بر دامداری به مشاغل دیگری چون زراعت، باغداری، صنایع دستی و کارگری می پردازند. به این مناطق، کانو نهای توسعهٔ اسکان حمایتی )خود جوش( گفته می شود. کانون قرجه بایر اسفراین، بیگان و حسین آباد شیروان نمونه هایی از این کانو نها هستند. نوع دیگر کانون های اسکان عشایر، کانون های توسعه اسکان هدایتی )برنامه ریزی شده( هستند. کانون های اسکان هدایتی استان شامل میاندشت و قاسم خان در اسفراین، جیرانسو در مانه و سملقان، دوین، قلعه چه و گُلیل در شیروان می باشند.

ویژگی های فرهنگی استان خراسان شمالی

مردم شناسی و آشنایی با آداب و رسوم مردم استان

آداب و رسوم
استان خراسان شمالی به لحاظ ترکیب قومی از تنوع زیادی نسبت به بسیاری از استان های کشور برخوردار است. این تنوع تا اندازه ای است که از استان تحت عنوان «گنجینهٔ فرهنگ ها » یاد می کنند. مردم استان از اقوام تات، ترک، ترکمن، کرد (کرمانج) و اقلیت های قومی بلوچ، عرب و لُر تشکیل شده است. از آداب و رسوم مردم استان می توان به عید باستانی نوروز، عروسی، مرگ و تعزیه، شب چِلّه، عزاداری در محرم و صفر، نذری، اسب دوانی، کشتی باچوخه، رسم یاوری، عید قربان، بازی ها، موسیقی و محلّی که به برخی از آنها اشاره می شود.

عید نوروز: ایرانیان باستان شادی و نشاط را از موهبت های الهی می پنداشتند. عید نوروز که یکی از بزرگترین و کهن ترین اعیاد ایران و یادگار چند هزارساله کشور ماست، به عنوان نمادی از پیروزی نیکی بر بدی و روشنایی بر تاریکی در زمان اعتدال بهاری با شکوه خاصی جشن گرفته می شود. در استان خراسان شمالی هنگام تحویل سال نو، عده ای به زیارت اماکن مقدس به ویژه بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) می روند و گروهی نیز با خانواده بر سر سفرهٔ هفت سین م ینشینند. مردم استان در روز قبل از تحویل سال نو به آرامستان گذشتگان خود می روند و روز اوّل عید جهت احترام به منزل بازماندگان متوفّیان در سال قبل مراجعه می کنند.

شب چِلّه(یلدا): یلدا به معنای ولادت خورشید است. ایرانیان قدیم بر این باور بودند که در شب یلدا تسلط تاریکی بر زمین بیشتر است و چون فردای آن شب، روشنایی بر ظلمت غالب و روز طولانی تر می شود، پس تولّد دوبارهٔ خورشید را که مظهر روشنایی است جشن می گرفتند. در این شب افراد خانوار دور هم جمع می شوند، کوچک ترها به دیدن بزرگ ترها می روند. گفت و شنود خانوادگی، بازگویی خاطرات و قصه گویی پدر بزرگ ها و مادر بزرگ ها از مواردی هستند که یلدا را برای خانواده ها دلپذیرتر می کند. هندوانه به عنوان نُمادی کروی که برونَش سبز و درونَش قرمز و سمبل خورشید است، مهم ترین میوه بر سر سفرهٔ چله است. علاوه بر این، خوردن میوه هایی مانند انار سرخ، سیب سرخ، انگور و بیان قصه هایی از رستم و سهراب و خواندن اشعار زیبا و دلنشین از رسوم این شب محسوب م یشود. همچنین در این شب خانوادهٔ داماد هدایایی را به رسم شب چلگی برای نوعروس پیشکش می برند.

عید قربان: یکی از بزرگ ترین اعیاد مسلمانان و ترکم نها عید قربان است که سه روز به طول م یانجامد. روز اوّل را «کرگون » می گویند و به نظافت و خانه تکانی می پردازند. روز دوم را «قوِقن » م ینامند که به پخش شیرینی می پردازند. شب قبل از عید قربان حمام مخصوص می گیرند که به آن «قربان شورا » می گویند که هنگام استحمام اشعار خاصی را زمزمه می کنند. روز عید در نماز جماعت شرکت می کنند و پس از مراسم نماز قربانی می کنند. معمولاً ترکمن های ازدواج کرده فراخور حال خود گوسفند، گاو و یا به طور اشتراکی گاوی را قربانی می کنند.

مراسم عزاداری در محرم و صفر: در دههٔ اوّل محرم در اکثر تَکایا و حسینیه ها با حلیم اطعام می کنند و غذای فقیر و غنی در این ماه یکسان می باشد. انجام مراسم سوگواری سید الشهداء به قدری حائز اهمیت است که آن را به صورت دِینی بر گردن خود می دانند و خود را ملزم به برپایی این آیین در نهایت شکوه و عظمت می دانند. هیئت های زنجیرزنی و سینه زنی با نظم و ترتیب در صفوف فشرده با شرکت همه اقشار مردم در سنین مختلف به گردش در می آیند. در شب اربعین اکثر هیئت ها مراسم اطعام و پذیرائی دارند. پرچم سیاه به علامت عزاداری سالار شهیدان در تمام مدت ماه محرم و صفر بر بالای بام تکایا، حسینیه ها و مساجد در اهتزاز است. شیعیان این خطّه با پوشیدن لباس سیاه در ایام ماه های محرم و صفر ابراز سوگواری م ینمایند و از انجام هر نوع مراسم شادی، حنابستن و استفاده از زیور آلات به شدت می پرهیزند. در روزهای 26 ، 27 و 28 ماه صفر جهت عزاداری رِحلت پیامبر، امام حسن مجتبی و امام رضا هیئ تهای مختلف طی برنام هریزی دقیق عازم مشهد می شوند.

کشتی با چوخه: این ورزش در استان پیشینه ای 2500 ساله دارد. علاقهٔ مردم استان به ورزش پهلوانی کشتی باچوخه را می توان در زندگی قرون گذشته آنها مورد بررسی قرار داد. حکومت های ملوک الطوایفی ساکن در این خطّه متکی بر قدرت ایلات و عشایر بود و بقای هر ایل متکی به قدرت جوانان و پهلوانان بود. در جشن ها، اعیاد مذهبی و ملّی مانند عید فطر، عید نوروز و عروسی ها یکی از مراسم اصلی و مهم جشن، برگزاری کشتی با چوخه است.

چوخه، نیم تنه ای است بدون آستر و یقه، با ربع آستین و جلو باز که قد آن تا زیر باسَن می رسد. دور یقه و سرآستی نها را نواری قرار داده و محکم چرخکاری م یکنند تا هنگام مبارزه مقاوم باشد. دور دامن چوخه را از پهلوها زیر کمر می بندند و از جنس پشم نرم گوسفند است. از فنون معروف آن لنگ کمر، یان باش، لنگ سرکش، لنگ در دست، قُل پیچ و پلنگ شکن است.

اسبدوانی: وجود اسب های اصیل ترکمن زمینهٔ ورزش اسبدوانی را در این استان فراهم کرده است. اسب ترکمن یک نژاد با قدمت طولانی و شُهرت جهانی است که ارزش والایی در انجام مسابقات و جنگ ها داشته است. به دلیل سکونت اقوام مختلف همواره نگاه ویژه ای به پرورش اسب بوده است؛ به نحوی که مراسم اسبدوانی تقریباً آیین و سنت همیشگی در میان ترکمن ها، کردها و سایر اقوام می باشد که در این میان ترکمن ها اهمیت ویژه ای برای اسب و مسابقات آن به مناسبت های مختلف قائل هستند. اندام های حرکتی بلند و قوی، ران کشیده، سِر عمود، سینه عمیق، نداشتن چربی اضافی، سرعت فوق العاده، استقامت مثال زدنی در شرایط سخت بیابانی، هوش و ذکاوت بالا از مشخصات با ارزش نژاد اسب ترکمن است. در سپاه داریوش هخامنشی سی هزار اسب ترکمن موجود بوده است. استان خراسان شمالی دارای بیش از 1000 رأس اسب اصیل ترکمن می باشد که بیش از نیمی از آنها دارای شناسنامه ژنتیکی م یباشند و می تواند به عنوان یکی از استان های صادر کننده اسب مطرح باشد.

زبان شناسی و گویش های محلی اقوام ساکن در استان
به دلیل اقامت اقوام گوناگون، تنوع لهج هها در استان ما زیاد است. شهر بجنورد به عنوان بزرگ ترین مرکز شهری پذیرای این اختلاط قوم یو زبانی است که به اختصار به گوی شهای عمده اقوام ساکن در استان اشاره می شود:

گویش کُرمانجی: این گویش بیشترین گویشوران را در استان به خود اختصاص می دهد و متعلق به گروه کرمانج شمالی زبان کردی است. این گویش تحت تأثیر زبان های ترکی و فارسی خراسانی قرار گرفته و اغلب کرمانج ها به زبان ترکی و فارسی هم سخن می گویند. تنوع گویش کرمانجی چشمگیر است به طوری که از قریه ای تا قریه ای دیگر فرق می کند.

زبان ترکی: محققان ترکان را از نژاد زرد و زبان آنها را جزء زبان های آلتائیک در شمال چین و آسیای میانه می دانند. ترکی جزء زبان های پسوندی است و واژه سازی از راه افزودن پسوند امکان پذیر است و بُن فعل همیشه بدون تغییر در آغاز واژه جدید می آید. تعدد مصوت ها قدرت و قابلیت زبان ترکی را برای نام گذاری و بیان مفاهیم بیشتر می کند. در این زبان تقریباً افعال بی قاعده وجود ندارد و از این جهت یادگیری آن آسان و سبب گسترش و نفوذ آن گردیده است. بیشتر کارشناسان این زبان را شبیه لهجه ازبکی می دانند که تحت تأثیر لهج ههای ترکمنی و ترکی آذری قرار گرفته است. گرایلی، آذربایجانی، قره مقصودلو، رمضان لو، بیات، تیمور تاش، تاتار و
جغتایی از معروفترین اقوام ترک زبان استان اند.
گویش تاتی: تات ها بومیان استان بوده و از بازماندگان پار تها هستند و رواج گویش تاتی در استان و شهرستان بجنورد، یادآور دیرینگی این سرزمین است. در مناطق گیفان، راز، گرمه، جاجرم، روستاهای فیروزه، روئین، استاد، خسرویه، مایوان، گلیان، درهٔ اردوغان بیدواز و ... گویش تاتی زبان اصلی مردم است.

در برخی از روستاهای بجنورد قومیت هایی از نژاد عرب زندگی می کنند که به این شهر مهاجرت کرده اند. عضدی ها، شیخ تیموری ها و ... از این قومیت اند ولی به زبان عربی تکلم نمی کنند. بربرها، شیرازی ها، سبزواری ها، بیرجندی ها، کاشمری ها، قاینی ها و بلوچ ها از دیگر اقلیت های قومی مهاجر به استان محسوب می شوند.

آواز ها و موسیقی های محلی
کردها از مرزبانان غیور ایران و استان بوده و پاسداری از مرز و بوم در مقابل اقوام مهاجم، کشتارها، غارت ها، اسارت ها و آوارگی ها از ویژگی های زندگی آنها بوده است. چگونگی زندگی کردها باعت شده تا موسیقی این خطه دارای پشتوانه ای از رزم و سوگ باشد. موسیقی کردی به دو نوع کوهپایه و دشت تقسیم می شود که در این بین موسیقی کوهپایه همراه با فریاد بوده و قوی تر و رساتر است و موسیقی دشت، معمولاً ملایم تر است. عاش قها، بخش یها، لوط یها، نی نوازان و لولوچی ها از نوازندگان استان اند که مهمترین آنها عاشق ها هستند که با سازهایی چون سورنا، دُهُل، قوشمه، کَمانچه و دایره، حرکات موزون (رقص های اصیل کردی) را اجرا می کنند. رقص کرمانجی بیان کننده حالات خاص از رزم، کار، آداب و سنن قوم کرمانج است که تنوع حالات و زیبایی حرکات موزون آن در دنیا بی نظیر است و بارها در جشنوار هها بهترین مقا مهای بین المللی را کسب کرده اند.

پوشش

پوشش اقوام گوناگون استان از تنوع و ویژگ یهای منحصر به فردی به شرح زیر برخوردار است: پوشش زنان کرد شامل روسری بلند (چارقَد  گَون  شال یا شارل) که دورسرشان می پیچند، دستمال سر ابریشمی رنگین که سکه هایی در حاشیه هایش دوخته شده، لباس سنتی از ابریشم قرمز و طرح دار، دامنِ چاکدار، آستین های بلند با قیطان در سر آستین ها، شلوار بلندتری با نقوش گلدار، نیم تنه مخملی با آستین های جداگانه، نیم تنه یا جلیقه، جوراب های ابریشمی، چارخ از پوست گوساله و نوعی دمپائی به نام «کُمُخت » است که در خانه می پوشند. پوشش زنان ترکمن شامل کلاهی به نام «بوریک » قبل از ازدواج، کلاه پیشانی بند مزین به زیور آلات به نام «توپبی » یا تاج عروس به رنگ قرمز، نیم تنه ای به نام «چاووت » بعد از ازدواج، پیشانی بند کوتاه سیاه رنگ به نام «تبرک » در میانسالی که نشان مجرب بودن زن است. این پیشانی بند در پیری به رنگ سفید در می آید که نشانه عاقل بودن، عروس کردن نوهٔ دختری و عروس گرفتن برای نوهٔ پسری اش است.

غذا

در غذاهای محلی استان حبوبات زیادی مصرف می شود. تعدادی از غذاهای محلی استان عبارتند از اُوجز، کاچی، سِم سِمَه، قُوروتو، زیِره توُ، کِشِته توُ، آش بَلکه، آش یارمَه، آش رشته، آش مَستووه، شولَه ماش، هُولوَه شوله، قابلی، دیمه دَنی، سِِقردَنی، قلیه آش و آب مُجی)عدسی(. از نان های محلی می توان به قَتلَمَه، کوماچ، سیتلَه فتیر، چوزمَه، چریش و جزلاغ نان، فتیر مسکه و قُتاب و از ماس تهای محلی می توان به سوزمَه، کَمه)خورش(، دوراق و چکیدَه اشاره کرد.

بازی ها

در بین بازی های محلی می توان به هفت سنگ، چِلی آقاج، اُستا زنجیر باف، گرگم بهوا، تریس، لَپَر، پادشاه  وزیر و کِچه کچه (گل بازی) اشاره نمود.

فرهنگ شفاهی (ادبیات فولکلور)
فولکلور مجموعه عقاید، آداب و رسوم، افسانه ها، ترانه های محلی و تصنیف های عامیانه هر قوم و ملتی است. گنجینه های فولکلور کردی و ترکی در ترانه ها، لالای یها، ضرب المث لها، سخنان متداول، معماها، چیستا نها و ... به چشم می خورد.

ترانه ها: خراسان شمالی سرزمین ترانه ها و آهنگ هاست و در هر منطقهٔ آن صدها آهنگ، ترانه، بیت و ... وجود دارد. ترانه های کردی، ترکی و ترکمنی شامل اشعار فولکلور کردی، ترکی و ترکمنی است. ترانه ها شامل ترانه های مذهبی، کار، عشق و ... هستند.

لالایی ها: لالایی ها نخستین ارتباط کلامی و رابطهٔ هم سخنی مادر با کودک اند که موجب آرامش جسم و روح مادر و کودک می شود. وجود کودک تا آنجا برای مادر عزیز و باارزش است که نه تنها با جان و دل از او مراقبت می کند، بلکه در ضمن خواندن لالایی از خدا و بزرگان دین هم یاری می خواهد.
ضرب المثل ها: ضرب المثل ها، جلو ههایی ارزشمند از فرهنگ مردم استان ماست که در درون خود رویدادهای تاریخی، تجارب، هنجارها و ارزش های جامعه را در برم یگیرد و از نسلی به نسل دیگر انتقال می یابد. اقوام ساکن در استان به زبان خودشان ضرب المث لهایی دارند که به برخی از مصطلح ترین آنها اشاره می شود.
چند نمونه از ضرب المثل های ترکی
اَنَ سِنَه باخ قِزنه آل قراقنه باخ اُزَن آل: مادرش را نگاه کن دختر بگیر گوشه پارچه را نگاه کن بعد بگیر.
کوره کَن نُقل اولَر اما اوغل اولَمز: داماد شیرین است ولی جای پسر را نمی گیرد.
هَِنز مَچِت بنا اُلمَته کور عصاسنه گترته: اشاره به فرصت طلبی افراد دارد، هنوز مسجد بنا نشده کور عصایش
را بر می دارد.
چند نمونه از ضرب المثل های کردی
بندَه پَخیلَ،خَدِ پَخیل نِنه: انسان حسود است، خداوند حسود نیست.
بِرا سَر هَوِه، کُم پرَه: بگذار سر باشد کلاه زیاد است.
بِ حُکمِ خَدِ بَلک ژَ در نارِژِه: بی اجازه خداوند برگ از درخت نمی افتد.
چند نمونه از ضرب المثل های تاتی
پَیین دگیا رِ بزِنم تا بَلَ دگِیا بِترسِن: پایین ده یها را بزنیم تا بالا ده یها بترسند.
اِز تَزَه کیسَه قرض نَکُ، قرضِم کِردی خَرج نَکُ: از کسی که تازه از فقیری درآمده و دارا شده قرض نگیر و اگر هم قرض گرفتی خرج نکن.

هنر و صنایع دستی
حضور قومیت ها با فرهنگ های متنوع، همنشینی جذاب و در خور تحسینی را برای تولیدات صنایع دستی فراهم آورده است. بنابراین بسیاری از نقوش، طرح ها و تکنیک ها از قومی به قوم دیگر راه یافته، به گونه ای که می توان مجموعه هنرهای سنتی و صنایع دستی خراسان شمالی را چشم اندازی بدیع از تکامل اندیشه ها دانست. صنایع دستی عمدتاً در نقاط روستایی استان متمرکز بوده و سهم بسزایی در اقتصاد خانواده ها دارد. با توجه به قرار گرفتن استان در مسیر عبور زائران ثامن الحجج، موقعیت مناسبی جهت تولید، ترویج و ارائهٔ صنایع دستی وجود دارد.

مهم ترین هنرهای سنتی و صنایع دستی استان شامل گلیم بافی، سفره کردی، نساجی سنتی (چادرشب بافی و ابریشم بافی)، چوخه بافی، چاروق دوزی، کلاه کُرکُی، نمد مالی، جاجیم بافی، فرش و قالیچه، پشتی، ساخت سازهای سنتی، جوراب بافی، رودوزی و تهیه لباس های محلی است. در بین هنرها و صنایع دستی استان، بافته های داری مانند فرش، قالیچه و پشتی ترکمنی به دلیل نقوش بسیار زیبا، تنوع رنگ، شکل هندسی و شکستگی خطوط، اصالت طرح و کیفیت مناسب از جایگاه ویژه ای در سطح ملی و بین المللی برخوردارند.

پیشینۀ تاریخی استان خراسان شمالی

خراسان شمالی پیش از تاریخ

براساس یافت ههای باستان شناسان که مبتنی بر کارهای میدانی و آزمایشگاهی دقیق است، زمان آغاز سکونت انسان در استان به دورهٔ نوسنگی با سفال در حدود 8000 سال پیش می رسد. از شواهد دورهٔ نوسنگی با سفال می توان به تپهٔ قلعهٔ خان در سملقان و تپهٔ پهلوان در 4 کیلومتری جنوب غرب شهر جاجرم اشاره نمود. در استان شواهدی از مرحلهٔ زندگی غارنشینی پیدا نشده است و آثار موجود در سای تهای نوسنگی نشان از انسا نهایی را دارد که به دلیل شرایط طبیعی مناسب، کشاورزی می کرده اند.

خراسان شمالی در دوره های تاریخی
خراسان یعنی خاستگاه برآمدن خورشید؛ خراسان تغییر یافتهٔ «خورآسان » یا «خورآیان » است که از دو کلمهٔ «خور » به معنی خورشید و «آسان » و یا «آیان » به معنی ظاهر شدن و برآمدن است. شواهد موجود نشان م یدهد که، عده ای از آریایی ها در ابتدا خراسان را برای اسکان خود انتخاب نموده و در اینجا سکونتگاه هایی را بنا نهاده اند. از این جمعیت تازه وارد گروهی در شمال خراسان شامل نسا (مرو در ترکمنستان امروزی به عنوان بخشی از خراسان فرهنگی) و اطراف آن باقی ماندند و نام قبیله خود «پارت » یا «پَرثَوَ Parsava » را بر این سرزمین جدید نهادند. از این سرزمین در کتیبهٔ بیستون که قدیمی ترین سند ایرانی محسوب می شود، تحت عنوان ایالت «پَرثَوَه » به عنوان یکی از چند ایالت تحت فرمانروایی داریوش اوّل هخامنشی یاد شده است و خراسان شمالی امروزی یکی از اصلی ترین هست ههای این ایالت به شمار می رود.

چگونگی شکل گیری حکومت اشکانیان
بر اساس اسناد موجود در متون یونانی، اسکندر مقدونی پس از حمله به ایران و فروپاشی حکومت هخامنشی، به سمت مناطق شرقی ایران و از جمله شمال خراسان لشگرکشی کرد. با غلبهٔ اسکندر و جانشینان او )سلوکیان( بر شمال خراسان، شورش و ناآرامی در این منطقه شروع شد. سخت گیری های سلوکیان حسِّ انتقام جویی و بیگانه ستیزی را در قبایل پارتی برانگیخت. در این راستا دو برادر به نام های اَرَشک و تیرداد که از سران قبایل پارتی بودند، شورشی را علیه فراکِلس والی یکی از مناطق خراسان شمالی، آغاز کردند. آنها توانستند سرزمین پارت را از زیر سلطهٔ سلوکیان خارج نموده و با اعلام پادشاهی اَرَشک و تاج گذاری او در کنار آتشکده معروف آساک  که مکان آن مشخص نیست و به روایتی آستوئن، تأسیس شاهنشاهی اشکانی را اعلام نمایند.

حکومت اشکانیان

حکومت اشکانیان نخستین دولت ایرانی در سرزمین های شرقی ایران در قرن سوم پیش از میلاد بوده است. پار تها که مراکزی همچون نسا و سپس هِکاتوم پیلوس(صد دروازه در هشت کیلومتری دامغان کنونی) از پایتخت های اولیه آنان بوده، توانستند بر بسیاری از مناطق فلات ایران و سرزمین های اطراف آن تسلط یابند. آنان اگر چه در نخستین سدهٔ حکومت خود مورد تهدید و حملهٔ سَکاها قرار گرفتند، اما توانستند با غلبه بر مدعیان قدرت همچون امپراتوران روم، یکی از بزرگ ترین امپراتوری های جهان باستان در ایران را بعد از هخامنشیان، به وجود آورند. دوران شاهنشاهی اشکانیان بر ایران یکی از پررونق ترین دوران حیات تاریخی شمال خراسان شمرده می شود. علاوه بر رونق و آبادی شهرهایی چون نسا و هکاتوم پیلوس، مناطق و شهرهای دیگری چون اِسِتوا (خَبوشان در محدودهٔ شهرستان فاروج) نیز به رشد فوق العاده ای دست یافتند.

از دورهٔ ساسانیان در استان آثار قابل توجهی وجود ندارد و تنها اثر باقیمانده از این دوره آتشکدهٔ اسپاخو است.

خراسان شمالی پس از ورود اسلام
خراسان شمالی در روزگاران پس از ظهور اسلام به دلیل تحولات مختلف سیاسی و نظامی، شاهد حضور اقوام مهاجم و مهاجر عرب، ترک، مغول، تاتار و اُزبَک در خاک خود بود. بعد از ظهور اسلام و در زمان خلافت عثمان )سال های 30 تا 31 هجری قمری(، بخش هایی از خراسان شمالی از جمله جاجرم،اسفراین و سملقان توسط عبدالله بن عامر به اشغال اعراب درآمد. رفتارهای نامناسب حُکّام عرب، واکنش های جدی خراسانیان را به دنبال داشت و نخستین جرقه های استقلال طلبی ایران از خلفای اُمَوی و سپس عباسی در سرزمین خراسان زده شد که از آن جمله می توان به قیام عبدالله بن طاهر)طاهر ذوالیمینین( و ابومسلم خراسانی در دورهٔ عباسی اشاره نمود.
دورهٔ سامانیان در خراسان را می توان دوران طلایی این خطّه نام نهاد. حملهٔ چنگیز به شمال خراسان با تخریب های زیادی مواجه بود ولی دورهٔ ایلخانان که جانشینان چنگیز بودند، یکی از شکوفاترین دوره هاست. خراسان شمالی مرکز ولیعهد نشین دورهٔ ایلخانان بوده است. در این دوره پس از ایجاد ثبات سیاسی  اجتماعی، در شهرهایی چون اسفراین و جاجرم برای نخستین بار در این منطقه اقدام به ضرب سکه شد. خراسان شمالی در دورهٔ تیموریان نقش برجسته ای را ایفا نموده است. به نقل از شیخ عارف آذری طی سال های 800 تا 852 ه. ق. اسفراین مرکز حکومت اُلُغ بیک بن شاهرخ بوده است.

در دورهٔ صفویه اقوام شمالی اُزبک و ترکمن به طور مداوم به مرزهای شمال خراسان یورش م یآوردند. شاه عباس یکم پس از رسیدن به قدرت، برای مقابله با حملات پ یدرپی آنان ایلات کرد )کُرمانج( شادلو، قراچورلو و زعفرانلو ساکن در شمال غرب ایران را به این منطقه کوچاند. با توجه به روحیهٔ دلاوری و سلحشوری کردها، شاه عباس از توان رزمی این قوم استفاده کرد و امنیت را در شمال خراسان برقرار نمود. ایلات کرد در درگیری های نظامی دوران صفویه، افشاریه و زندیه نقش مهمی ایفا کردند. کردها به علت اعتقاد به حاکمیت صفویه، هیچ گاه به طور کامل زیر سلطهٔ حکومت های بعد از صفویه تا ابتدای دورهٔ قاجاریه نرفتند و به دلیل داشتن مذهب مشترک با ساکنان اصلی خراسان، از سلطهٔ سایر مدعیان سیاسی نظیر اُزبکان، افغان ها و ترکمن ها حمایت نکردند و در بسیاری موارد سپر بلای سایر مناطق ایران در برابر حملات این گرو هها بودند.

مشاهیر استان خراسان شمالی

مشاهده فهرست بصورت تصویری :

تصویر اول

تصویر دوم

تصویر سوم

مشاهده فهرست بصورت متنی :

ردیف نام محل تولّد شهرت
1 ابوعوانه اسفراینی اسفراین نویسنده کتاب المسند
2 ابویوسف یعقوب بن سلیمان بن داود اسفراینی اسفراین مخزن دار کتابخانه نظامیه بغداد و نویسنده بدایع الاخبار و روایع الاشعار و
سیرالخلافه
3 ابوالعباس فضل بن احمد اسفراینی اسفراین از وزیران عصر سامانی و غزنوی
4 ابومحمد اسفراینی اسفراین علم حدیث، قرن 5 ه ق
5 ابوالحسن علی ابن مهزیار جاجرم علم رجال و از صحابه امام رضا، امام جواد و امام هادی)ع(
٦ ابوالمظفرشاهفور بن طاهر بن محمد اسفراینی اسفراین اولین نویسنده تفسیر قرآن به زبان فارسی
٧ ابوالمظفر ابیوردی گیفان نویسنده کتا بهای تاریخ ابیورد، نساء ابیورد و البیران
٨ ابوحاتم مظفر اسفزاری اسفراین ریاضی دان و منجّم قرن 5 ه ق
٩ ابوعلی جاجرمی جاجرم فقیه، عالم و عارف سدهٔ 5 ه ق
١٠ بابا توکل جُلیانی شیروان کلید دار و خادم خانه خدا، نویسنده علم النّجوم و مختصرالمَعالی
١١ سَراج اسفراینی اسفراین شاعر دورهٔ خوارزمشاهیان
١٢ بدر الدّین بن عمر جاجرمی جاجرم از مشاهیر قرن 7 ه ق اختر وحدت بجنورد نخستین معلّم زن بجنوردی
١٤ شیخ رشیدالدّین محمد بیدوازی اسفراین عارف و شاعر قرن 9 ه ق و نویسنده ریاض الاَفیاض، المصباح و غزلیّات
١٥ محمد بن بدر جاجرمی جاجرم از فضلای سدهٔ 7 و 8 ه ق و نویسنده مونس الاَحرار
١٦ علاءالدین محمد بن احمد بهشتی اسفراینی اسفراین ریاضی دان و نویسندهٔ رساله فی الحساب و الجبر و المقابله
١٧ شیخ آذری اسفراین شاعر سدهٔ 8 و 9، نویسندهٔ آثار سعی الصفا، جواهرالاسرار، بهمن نامه، دیوان اشعار و
١٨ سعدالدّین تفتازانی شیروان از عالمان قرن 9 ه ق و نویسندهٔ 22 جلد کتاب
١٩ محمد خراشایی جاجرم از فلاسفه و معاصران آخوند خراسانی
2 سید عبدالحیّ بنی هاشمی جاجرم از شاگردان آیت الله آخوند خراسانی، از مخالفان رضاخان و مجتهد قرن 13 ه ق
21 آیت الله محمد تقی بجنوردی جاجرم از علمای معروف خراسان
22 شیخ عبدالرّحیم مقامی مقیم اسفراین عالم، عارف، مجتهد و مدرس حوزهٔ علمیهٔ نجف
23 حاج میرزا احمد مرتضوی جاجرم از مدافعان مردم و مخالفان حکومت پهلوی
24 شجاع الممالک بجنوردی بجنورد اولین مؤسس مدارس نوین برای اَیتام و مساکین قبل از انقلاب مشروطه در بجنورد
25 حاج ملا عبدالله شیروان خطّاط و از مؤسسین مدارس نوین دورهٔ قاجاریه در شیروان
26 شعبان خانباشی شیروان مؤسس نخستین مدرسهٔ نوین دخترانه منطقهٔ خراسان در سال 1295 ه ش
27 ملا عبدالمجید سالک اسفراین نویسنده آثاری چون دیوان اشعار، شرح نهج البلاغه و شرح دعای جوشن کبیر در قرن 13 ه ق
28 ملا شمس الدّین محمد بیدوازی اسفراین از شعرای قرن 13 ه ق
29 سید محمد حسین حسینی بجنوردی بجنورد مؤسس حوزهٔ علمیهٔ سلطانیهٔ بجنورد
30 آیت الله سید حسین بجنوردی جاجرم از مدرسان حوزهٔ علمیهٔ نجف
31 کربلایی غلامرضا دلیر بجنورد شاعر اهل بیت، نویسندهٔ نسخ ههای تعزیه خوانی و سوگواری امام حسین )ع( سید مرتضی رضوی نژاد)عارف بجنوردی( جاجرم شاعر، عارف، معلّم و دارای دیوان شعر
33 دکتر اسماعیل خان سامی)نیّرالحکماء( بجنورد پزشک معروف بجنورد در اواخر سلسلهٔ قاجاریه و بنیانگذار دبیرستان همّت بجنورد
٣٤ دکتر حسین سامی راد بجنورد مؤسّس بهداری خراسان، رئیس بیمارستان امام رضا)ع( مشهد، مؤسّس دانشگاه فردوسی و دانشکدهٔ پزشکی مشهد ، نماینده مردم مشهد در مجلس شورای ملّی و مؤلف کتا بهای «سلامتی و بیمار یهای کودکان » و «پرورش
کودکان » و چاپ مقالات علم یبه زبان فرانسه.

خراسان شمالی قبل از انقلاب اسلامی
با رحلت آیت الله بروجردی رژیم شاه می خواست بداند آیا روحانیّت هنوز اقتدار دارد؟ رژیم این امتحان را با لایحهٔ انجمن های ایالتی و ولایتی آزمود و نتیجه آن شد که، امام خمینی به رژیم فهماند که روحانیت بیشتر از گذشته قدرت کسب نموده است. بنابراین رهبر کبیر انقلاب حرکت خود را آغاز نمودند. جامعهٔ روحانیت بجنورد با اطلاع از فتوای امام خمینی درباره رفراندوم، «انقلاب سفید » را تحریم کرد. اعلامیهٔ امام مبنی بر تحریم و عدم شرکت در انقلاب شاه و ملت به شهرستان ها رسیده و حرکت های مردمی را به اوج خود رساند. این قضیه حساسیّت دستگاه امنیتی را برانگیخته و سیطرهٔ رژیم و همکاری خوانین با دستگاه حاکم، حرکت قیام 15 خرداد در بجنورد را به یک حرکت خزنده و ناشناخته مبدّل ساخت که اوج حرکت های مردمی در سایر شهرهای استان، آنها را به ماه های پیروزی انقلاب نزدیک می ساخت. مبارزانی چون آیت الله مهمان نواز، حجت الاسلام والمسلمین قاسم اَرحامی، حجت الاسلام والمسلمین برات محمد شادلو، میرزا بابا مرتضوی، حاج حسین پیلتَن، منوچهر آروین، فاطمه سلیمی، حبیب الله پایدار و … در شهر بجنورد حرکت های اعتراضی، راهپیمایی ها و اعتصابات را رهبری می کردند. از نخستین شهدای راه انقلاب در شهرستان بجنورد می توان شهیدان حسن آبادی و منصور سیران حصاری را نام برد. در سایر شهرهای استان نیز حرکت ها و قیام های مردم یشکل گرفت. به عنوان مثال در شهر شیروان افرادی چون حجت الاسلام والمسلمین شهرستانی رئیس حوزه علمیهٔ حکیم، حاج آقا عبدالله کریم زاده، کاظم صبوری، سیدعلی اکبر طاهری، میرزا حسین طاهری و رجبعلی الهی، حرکت های انقلابی و راهپیمایی ها را رهبری کردند و اولین شهدای انقلاب این شهرستان شهید رمضانعلی خوشقامت و شهید علی تقویان هر دو از معلمین و جامعه فرهنگیان شیروان بودند.

توانمندی های استان خراسان شمالی

توانمندی های علمی، فرهنگی و محیطی استان

شهر بجنورد که از سال 1383 تاکنون به عنوان مرکز استان تعیین شده، از کانون های عمدهٔ تجمع جمعیت و امکانات علمی و فرهنگی استان بوده و از موقعیت سیاسی  اداری ویژه ای برخوردار شده است.
مراکز مهم علمی استان

همان طور که اشاره شد، پیشینهٔ تاریخی استان به دورهٔ نوسنگی با سفال در حدود 8000 سال پیش می رسد. در برخی از محوطه های تاریخی کشف شدهٔ استان آثاری از ارتباط آن با نقاط دوردست و خارج از فلات ایران مشاهده گردیده که معرّف پویایی فرهنگ های منطقه در دوران پیش از تاریخ است. استان با داشتن 9 واحد دانشگاهی، مؤسسهٔ آموزش عالی )دولتی و خصوصی( و مراکز پژوهشی شامل دانشگاه های بجنورد، علوم پزشکی، پیام نور، جامع علمی  کاربردی، فرهنگیان، فنّی و حرفه ای دارالفنون، آزاد اسلامی، مؤسسات آموزش عالی اشراق و حکیمان و پارک علم و فنّاوری، بخشی از مراکز آموزش عالی کشور را در خود جای داده است.

قابلیت ها و جاذبه های گردشگری استان

استان خراسان شمالی دروازهٔ شمالی خراسان بزرگ محسوب می شود و از جاذب ههای گردشگری زیادی برخوردار است. به طوری که در سند ملی توسعه استان، گردشگری بعد از کشاورزی و صنعت به عنوان «محور سوم توسعه استان » معرفی شده است. موقعیت جغرافیایی، چشم اندازهای زیبای طبیعی، منابع طبیعی، وجود اقوام مختلف، تمدن کهن و غنای فرهنگی از عوامل مؤثر در جذب گردشگر به شمار می آیند. جاذب ههای گردشگری استان را می توان به جاذب ههای طبیعی و تاریخی، مذهبی، فرهنگی و هنری تقسیم کرد.
الف) جاذب ههای طبیعی

جاذبه های مهم گردشگری طبیعی استان خراسان شمالی

• کو هها و مسیرهای کوه نوردی
• جنگل ها و مناطق حفاظت شده
• آبشارها و رودهای خروشان
• چشمه ها و آب های گرم و معدنی
• غارهای طبیعی و اشکال انحلالی
• بیابان گردی و کوه نوردی

با توجه به تنوع آب و هوا، انواع پوشش گیاهی، مناطق نیمه بیابانی، کوه ها، دشت ها، دره ها، آبشارها، دریاچه های پشت سدها،
پارک ها و مناطق حفاظت شده و ... استان ما از مناطق مهم گردشگری کشور محسوب می شود.

١ جنگل ها و مناطق حفاظت شده: جنگل های انبوه و حفاظت شدهٔ قورخود، پارک میرزابایلو و جنگل های بلوط در شهرستان مانه و سملقان، جنگل های شهرستان گرمه، پارک های ملی ساریگل و سالوک در شهرستان اسفراین، منطقهٔ حفاظت شدهٔ گُلیل سَرانی شیروان و پناهگاه حیات وحش میاندشت جاجرم، به علت وجود مناظر دیدنی و گونه های متنوع گیاهی و جانوری از مناطق دیدنی استان به شمار می روند.

2 نواحی کوهستانی: از چشم اندازهای کم نظیر و دیدنی، دره های سرسبز و رودهای پر آب، دریاچه های پشت سدها، آبشارهای فراوان و غارهای زیبای استان م یتوان به دره های سرسبز سریوان، بازخانه، چناران، فیروزه، درکش، هاور، شیرآباد، روئین، بیدواز، استاد  خسرویه، گلیان، باغ درّه، قلعه زو؛ آبشارهای بیار، حمید، دام چیک، کهنه اوغاز، ایزی، اسطرخی، زوارم، توی، اسفجیر، قرجه رباط، بارگه؛ غارهای گنج کوه، کَفتَرَک درق، آرمادلو، بیدک، گِسک، پوستین دوز؛ پارک های جنگلی و تفریحی باباامان، بش قارداش و گوی نیک و برف اندیل 1 های آق کمر اشاره کرد. همچنین دامنه های سرسبز ارتفاعات آلاداغ و کپه داغ نظیر شاه جهان، گُلیل، سالوک، می سی نو، قورخود، یامان داغی، بُزداغی برای ورزش های زمستانی، کوه نوردی و صخره نوردی مناسب اند.
3 آب های گرم و معدنی: آب های گرم و معدنی استان به علت داشتن مواد معدنی مفید، خاصیت درمانی و برخورداری از دمای مناسب ناشی از زمین گرمایی و واکنش های شیمیایی، از جاذبه های مهم گردشگری به شمار می آیند. از جملهٔ آنها می توان به آب های گرم و معدنی ایوب گیفان، قراجه و بش قارداش بجنورد، مهمانک سملقان، مختوم یشیروان و... اشاره نمود.

4 بیابان گردی و کویرنوردی: عرصه های نیمه بیابانی استان بیشتر در محدودهٔ شهرستان جاجرم قرار دارند. ساعات آفتابی زیاد، شب های با آسمان صاف، مکان های خلوت، محیط های دست نخورده، دشت سرها، روبدوها (تپه های گیاهی)، خشکرودها، دَق ها (جلگ ههای رسی)، کویرهای پف کرده و سبخاها(سطوح نمکی) از جاذب ههای گردشگری این مناطق به شمار می روند.

جاذبه های طبیعی قابل دسترسی و بازدید گردشگران در استان خراسان شمالی

مشاهده فهرست جاذبه های گردشگری بصورت تصویری :

تصویر اول

تصویر دوم

ب) جاذبه های تاریخی، مذهبی، فرهنگی و هنری 

از آنجا که استان خراسان شمالی از پیشینهٔ تاریخی کهن برخوردار است و همواره یکی از کانون های فرهنگ، تمدن و دین باوری ایران زمین
بوده است، دارای جاذب ههای مهم تاریخی، مذهبی، فرهنگی و هنری م یباشد که مهمترین آنها به شرح زیر معرفی می شوند:
1 جاذبه های تاریخی: مهم ترین جاذب ههای تاریخی استان عبارتند از:

•  قلعهٔ جلال الدّین در گرمه
•  شهر تاریخی بلقیس اسفراین
•  قلعهٔ صعلوک بالاتر از روستای زاری در اسفراین
•  آیینه خانهٔ مفخم بجنورد
•  عمارت مفخم بجنورد
  
•  تپهٔ ارگ (تپهٔ نادری) شیروان
  
•  تپهٔ تاریخی خان در مانه و سملقان
  
•  آتشکدهٔ اسپاخو در مانه و سملقان
  
•  رباط قره بیل در گرمه
  
•  رباط یا کاروانسرای قلّی در جاجرم

2 اماکن مذهبی: مراکز مذهبی بسیاری در استان وجود دارند که از آن جمله م یتوان به اماکن زیر اشاره نمود:

•  بقعهٔ سلطان سیّد عباس (معصوم زاده) در بجنورد
•  بقعهٔ خواجه علی بن مَهزیار در جاجرم
•  امام زاده احمد بن موسی در اسفراین
•  امام زاده حمزه رضا در زیارت شیروان
•  امام زاده دلاور در آشخانه
•  امام زاده سلطان جعفر در سیاه دشت فاروج

3 موزه ها: استان ما به دلیل برخورداری از شرایط خاص زیست محیطی، تاریخی و فرهنگی دارای موزه های زیر است:

•  موزهٔ باستان شناسی در مجموعه تاریخی  فرهنگی مفخم
•  موز ههای مردم شناسی در مجموعه تاریخی  فرهنگی مفخم بجنورد، قلعه جلا لالدین در گرمه، جاجرم و فاروج
•  موزهٔ نسخ خطی در مجموعه تاریخی  فرهنگی مفخم
•  موزهٔ حیات وحش رباط قره بیل در شهرستان مانه و سملقان

4 هنرهای سنتی و صنایع دستی: قالیچه و پشتی ترکمنی، گلیم، جاجیم، چادر شب ابریشمی، کلاه کُرکی، چاروق دوزی، پوستین دوزی و زین سازی، از مهم ترین صنایع دستی استان محسوب می شوند و علاوه بر این لباس های محلی و سنتی اهمیت خاصی دارند.
5 سوغاتی ها: سوغاتی ها از ارکان مهم گردشگری محسوب می شوند. هر استان به فراخور ویژگی های محیطی، اقتصادی و فرهنگی سوغاتی های خاص خود را دارد. از مهم ترین سوغاتی های استان می توان به شکر پنیِر بجنورد، قره قروت اسفراین، چادر شبِ روئین، آجیل فاروج و سَمَنوی درق و ... اشاره نمود.

آثار و جاذب ههای تاریخی، فرهنگی، مذهبی و هنری استان خراسان شمالی

مشاهده فهرست آثار و جاذب ههای تاریخی، فرهنگی، مذهبی و هنری بصورت تصویری :

تصویر اول

تصویر دوم

مناطق نمونه ملّی  استانی: این مکان ها که به عنوان مناطق نمونه ملی  استانی از سوی سازمان میراث فرهنگی معرفی و مطالعه شده اند، به منظور جذب گردشگران ملّی و استانی در این مناطق سرمایه گذاری می شود. در استان ما دو منطقهٔ نمونه ملی  استانی باباامان و بش قارداش در شهرستان بجنورد وجود دارد.

روستاهای هدف و مناطق نمونۀ گردشگری استانی: این مکان ها به منظور جذب گردشگران استانی و استا نهای همجوار به عنوان مناطق نمونه استانی از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری معرفی، مطالعه و پشتیبانی می شوند. هدف از انتخاب این روستاها حفظ فضای فیزیکی، بافت تاریخی و آشنا ساختن مردم سایر نقاط با فرهنگ و آیین های زندگی بومیان و ایجاد فرص تهای شغلی و افزایش درآمد است. در استان ما در حال حاضر 24 منطقهٔ نمونه وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می شود:

 درهٔ اسطرخی - درهٔ پاقلعه - درهٔ ییلاقی زوارم - تخت ایران  -منطقهٔ فیروزه - درهٔ ییلاقی روئین - منطقهٔ قورخود - روستای هدف رئین  درهٔ استاد  خسرویه  -  درهٔ میلانلو در اسفراین - منطقهٔ گلیل سرانی - درهٔ درکش - آبگرم ایوب-  منطقهٔ یامان داغی - روستای هدف اسفیدان - قلعهٔ زو در شیروان - منطقهٔ بیدواز - منطقهٔ کشانک - درهٔ بازخانه - منطقهٔ شیرآباد

گردشگری و راه ها: با ظهور و توسعهٔ وسایل نقلیهٔ موتوری و جامع تر شدن استفاده از آنها، را ههای ارتباطی یکی از مهمترین عوامل مؤثر در توسعه صنعت گردشگری محسوب می شود. این استان به دلیل واقع شدن در مسیر بزرگراه آسیایی و عبور سالانه چندین میلیون زائر امام رضا )ع(، می تواند به عنوان یکی از مناطق مهم جذب گردشگران مطرح باشد. بیشتر مناطق گردشگری استان در مسیر راه های آسفالته قراردارند، علاوه بر این وجود فرودگاه در بجنورد و راه آهن در شهرستان جاجرم امکان ورود گردشگران را به این استان تسهیل م ینماید. یک طرفه شدن محور بجنورد آزادشهر و اجرایی شدن طرح راه آهن مشهد  گرگان از مسیر خراسان شمالی م یتواند زمینه مناسبی را برای توسعهٔ گردشگری استان فراهم آورد.

gardesh.info