استان سیستان و بلوچستان ::.
سیستان و بلوچستان
استان سیستان و بلوچستان در شرق جنوب شرقی ایران واقع است. این استان با حدود ۱۸۷٬۵۰۲ کیلومتر مربع وسعت، پهناورترین استان ایران می‌باشدو بیش از ۱۱ درصد وسعت این کشور را دربرمی‌گیرد. سیستان شامل زابل و شهرهای اطرافش است و بلوچستان دربرگیرنده بقیه شهرها از زاهدان تا چابهار می‌باشد. سیستان و بلوچستان ۱۱۰۰ کیلومتر مرز با کشورهای پاکستان و افغانستان و ۳۰۰ کیلومتر مرز آبی با دریای عمان دارد و به دلیل قرار گرفتن در موقعیت راهبردی و ترانزیتی از اهمیت فراوانی برخوردار است به ویژه بندر چابهار که تنها بندر اقیانوسی ایران و آسانترین و بهترین راه دسترسی کشورهای آسیای میانه به آبهای آزاد است. مردم استان سیستان و بلوچستان از قومیتهای بلوچ و [سیستانی] می‌باشد که سیستانی ها به زبان زابلی صحبت می کنند و پیرو مذاهب اهل سنت و تشیع می‌باشند. این استان بیشتر آب و هوای گرم و خشک دارد اما در عین حال از تنوع آب و هوایی و اقلیمی ویژه‌ای برخوردار است و مناطق کوهستانی، جنگلی و باتلاقی نیز در این استان پهناور به چشم می‌خورد. زاهدان مرکز این استان است که از طریق راه‌آهن با میرجاوه پاکستان ارتباط دارد و از سوی کرمان هم به راه‌آهن سراسری ایران متصل است. به زودی قرار است خط راه‌آهنی از سوی چابهار به مشهد و از آنجا به کشورهای آسیای میانه کشیده شود که این خط آهن نقش مهمی را در توسعهٔ این استان و خاور ایران ایفا خواهد کرد. استان سیستان و بلوچستان با داشتن موقعیت راهبردی بازرگانی و ترانزیتی و دارا بودن کشاورزی و باغبانی (به ویژه میوه‌های استوایی و گرمسیری) و همچنین جاذبه‌های فراوان تاریخی و طبیعی و نیز صنعت در حال رشد از توانایی و ظرفیت فوق‌العاده‌ای برای توسعه و آبادانی برخوردار است
بقیه در ادامه مطلب
جغرافیای طبیعی استان سیستان و بلوچستان
موقعیت جغرافیایی و وسعت استان
استان سیستان و بلوچستان با وسعتی برابر 181785 کیلومتر مربع در جنوب شرقی ایران واقع شده است و دارای حدود 1200 کیلومتر مرز با دو کشور افغانستان و پاکستان و 300 کیلومتر نوار ساحلی با دریای عمان است. این استان 11/03 درصد مساحت کشور را فرا گرفته ، و پهناورترین استان کشور است. نقطهٔ مرزی مشترک ایران با دو کشور افغانستان و پاکستان، خط الرأس ملک سیاه کوه در دهستان حُرمک شهرستان زاهدان است. اوّلین شعاع نوری خورشید در شرقی ترین طول جغرافیایی (نصف النهار 63 درجه و 20 دقیقه)،مرز دهستان کوهک، بخش بم پشت (سراوان) با کشور پاکستان به سرزمین ایران می تابد.
ناهمواری های استان
سیستان و بلوچستان سرزمینی است که بخش شمالی آن هموار و
تحت تأثیر فرایند دورهٔ کواترنر قرار دارد، بخش مرکزی آن مرتفع و کوهستانی
و جنوب استان بیشتر کوهستانی و تحت تأثیر دورهٔ ترشیاری و دوران سنوزوییک
است. غرب استان بخشی از چالهٔ طبیعی است.
الف سرزمین های هموار
1 دشت سیستان:
سرزمینی هموار و آبرفتی است که در آن بخشی از لایه های آبرفتی دورهٔ
کواترنر بر روی توده های سنگ های آذرین قرار گرفته است. ادامهٔ این سرزمین
هموار در جنوب ، شامل دشتک است که تا سفید آبه در غرب گسترش دارد.
2 جلگۀ باهوکلات: جنوب استان سرزمینی هموار و جنوب شرقی آن منطقهٔ دشتیاری است که از بقایای دوران سنوزوییک محسوب می شود.
ب کوهستان ها
بیشتر بخش های استان را کوهستان ها تشکیل داده اند که مهم ترین آنها عبارت اند از: کوه تفتان، کوه خواجه، کوه بزمان، کوه بیرگ و… .
1 کوه تفتان:
این کوه در دورهٔ کواترنر به وجود آمده و منشأ آتشفشانی دارد، هم اکنون
نیز نیمه فعال است و گاز گوگرد و بخار آب از دهانهٔ آن خارج می شود. کوه
تفتان، در شمال شهرستان خاش با ارتفاع حدود 3941 متر از سطح دریا واقع شده
است.
2 کوه خواجه: این کوه تنها پدیده برجستهٔ طبیعی است که با ارتفاع 609 متر از سطح دریا در دشت سیستان قرار دارد.
3 کوه بزمان: این کوه با ارتفاع 3503 متر از سطح دریا در شمال غرب ایرانشهر در منطقهٔ بزمان قرار دارد.
4 کوه بیرگ: این کوه در قسمت شمال غربی زابلی با ارتفاع 2740 متر از سطح دریا قرار گرفته و در دورهٔ ترشیاری به وجود آمده است.
آب و هوای استان
آب و هوای استان سیستان و بلوچستان عموماً گرم و خشک است.
در استان سیستان و بلوچستان اقلیم های گوناگونی وجود دارد. مهمترین عوامل تنوع اقلیمی استان عبارت اند از:
الف استقرار فصلی پر فشار جنب حاره
ب قرار گرفتن بیابان های بزرگ در این منطقه
ج تنوع توپوگرافی و اختلاف ارتفاع (از صفر تا 3٩4١ متر)
د تأثیر سامانه های هوای همراه با بادهای غربی و کاهش رطوبت آنها از غرب به شرق و موقعیت جغرافیایی استان
ه تأثیر سامانهٔ موسمی هند
باد
استان سیستان و بلوچستان جولانگاه بادهای شدید و مداوم است که منجر به گسترش ارضی بیابانی، حرکت ماسه های روان،ریزگردها و نیز برودت بیش از حدّ هوا در فصل زمستان می شود. بادهای 120 روزهٔ سیستان که از خرداد تا پایان شهریور ماه می وزند، از مهم ترین بادهای منطقه محسوب می شوند. محاسبهٔ میانگین سرعت باد در شهرهای استان نشان دهندهٔ این است که بیشترین میانگین سرعت باد در زابل و کمترین میانگین سرعت باد در چابهار به ثبت رسیده است.
توده های هوای استان
برخی از توده های هوای تأثیرگذار بر استان عبارت اند از:
الف بادهای غربی: بادهای غربی از اوایل فصل پاییز آغاز و تا اوایل زمستان کل کشور و از جمله استان ما را تحت تأثیر قرار می دهد. این بادها به همراه چرخند و واچرخندها از مهم ترین عوامل آب و هوایی در دوره سرد سال است.
ب توده هوای موسمی: در این استان توده هوای موسمی اقیانوس هند در بعضی سال ها تا 30 درصد بارندگی سالانهٔ استان را به خود اختصاص می دهد که در مواقعی با طغیان رودخانه ها همراه است و زیان های جبران ناپذیری به خانه های مسکونی و تأسیسات وارد می کند. توفان گونو در سال 1386 و توفان فَت در سال 1389 که توأم با بارش های شدید و رگباری بود، از جمله تأثیرات این توده هوای موسمی در استان است.
ج توده هوای سودانی: توده های هوای سودانی با جذب رطوبت از روی دریای سرخ و با عبور از خلیج فارس و دریای عمان وارد استان می شود و باعث بارندگی های نسبتاً زیادی در دورهٔ سرد سال می شود. مقدار بارندگی های این تودهٔ هوا در جنوب استان بیشتر از شمال استان است.
منابع طبیعی استان
وضعیت آب های استان
از یک استان سیستان و بلوچستان
با میانگین بارندگی سالانه حدود 110 میلی متر در نواحی خشک و نیمه خشک کشور
واقع شده و بارش دراین سرزمین اندک است و از سوی دیگر با توجه به روند رو
به رشد جمعیت شهرها، تقاضا برای مصرف آب روز به روز در حال افزایش است. با
توجه به محدودیت های منابع آب، در استان سیاست های کنترل جمعیت و مصرف
بهینهٔ آب می تواند از راه حل های مؤثر آن باشد.
آب های استان را می توان به دو بخش آب های سطحی و زیرزمینی تقسیم کرد:
الف) آب های سطحی
منابع
آبی سطحی در جنوب و شمال استان شامل: رودها ، دریاچه ها ، تالاب ها و
دریاچه های پشت سدها می شود. حیات منطقهٔ سیستان وابسته به رودخانهٔ هیرمند
و جنوب استان محدود به رودخانه های فصلی است که در هنگام بارندگی گاهی
باعث سیلابی شدن رودخانه ها در منطقه می شود و حجم زیادی از آب را در منطقه
جاری می سازد.
رودها
1 رود هیرمند: این رود منبع اصلی تأمین آب دشت حاصل خیز سیستان، مهم ترین رود شرق کشور و درحقیقت شاهرگ حیاتی منطقهٔ سیستان است که از کوه های هندوکش و ارتفاعات بابا یغما در افغانستان سرچشمه می گیرد و وارد خاک ایران می شود و در نقطهٔ مرزی به دو شاخه تقسیم می شود. یک شاخه از این رود در امتداد مرز به نام رود پریان جریان می یابد و پس از مشروب کردن زمین های اطراف و شهر هیرمند به دریاچهٔ هامون می ریزد و شاخهٔ دیگر آن به نام هیرمند داخلی، زمین های مزروعی شهرستان زهک، زابل، و ... را مشروب می سازد و در محل لورگ باغ وارد دریاچهٔ هامون می شود.
2 رود بمپور: یکی از
رودهای دائمی و پرآب بلوچستان است که از ارتفاعات کارواندر در شمال شرقی
ایرانشهر در ایرندگان سرچشمه می گیرد و سه شاخهٔ دیگر نیز به آن می پیوندد.
این رود پس از مشروب کردن اراضی و روستاهای اطراف ، مابقی آب آن به
ریگزارهای جازموریان می ریزد.
3 رودخانۀ باهو کلات:
این رود از به هم پیوستن رو کاجو و سرباز به وجود می آید و با عبور از دشت
های باهوکلات و دشتیاری به خلیج گواتر در دریای عمان می ریزد. از رود های
دیگر استان می توان رود های کهیر ، فنوج، ماشکید و تهلاب را نام برد.
دریاچه ها
1 دریاچه هامون سیستان:
این دریاچه در دشت حاصلخیز سیستان با مساحت تقریبی 4000 کیلومتر مربع و
عمق متوسط پنج متر (در فصول پرآبی) بزرگ ترین دریاچهٔ آب شیرین کشور است که
به سه بخش هامون پوزک، هامون صابری و هامون هیرمند تقسیم شده است. اهمیت
این دریاچه به دلیل آب شیرین آن است که امکان پرورش و صید ماهی و صید
پرندگان در سال های پرآبی و تأمین علوفهٔ دام ها و حصیر بافی را از طریق
نیزارها امکان پذیر می کند. در مواقع پرآبی، مازاد آب دریاچه در صورت عدم
کنترل از طریق آبراه شیله، در شن زارهای گود زره افغانستان فرو می رود.
2 هامون جازموریان:
از دریاچه های فصلی است که در غرب شهرستان دلگان واقع شده و بیشتر مساحت
آن در استان کرمان قرار دارد. رودهای هلیل رود و بمپور به این دریاچه می
ریزند. آب این دریاچه که شیرین است به داخل زمین فرو می رود و باعث رویش
نیزار و علفزار در این منطقه می شود.
سدها
سدهای استان را که نقش بسیار مهمّی در هدایت و تأمین آب برعهده دارند، به انواع سدهای انحرافی و مخزنی می توان تقسیم کرد.
1 سدهای انحرافی:
از این سدها برای هدایت و تأمین آب آشامیدنی، کشاورزی و ... در مناطق
مختلف استفاده می شود. مثل سد سیستان، سد زهک، شیرگواز، سد بمپور و ... .
2 سدهای مخزنی و تغذیه ای:
سدهای مخزنی برای ذخیرهٔ آب و جمع آوری رواناب های ناشی از بارندگی است که
در بخش های کشاورزی، شرب و ... مورد استفاده قرار می گیرد؛ مثل: سدهای
پیشین ، زیردان، خیرآباد، شی کلک. سدهای تغذیه ای نیز برای سفره های
زیرزمینی احداث می شوند، مانند سدهای: دودَرلادیز، بزمان، مرگوک، شمس آباد،
سارادان، گلوگاه و ... . همهٔ سدهایی که در جنوب استان ساخته شده اند، از
نوع مخزنی و تغذیه ای اند.
چاه نیمه های سیستان
چاه
نیمه های سیستان از مخازن طبیعی و یکی از نعمت های بزرگ الهی است که علاوه
بر تأمین آب مناطق مختلف سیستان،بخشی از آب مورد نیاز شهر زاهدان را نیز
تأمین می کند. آب چاه نیمه ها به خطوط لوله ای به طول حدود 200 کیلومتر با
استفاده از 4 ایستگاه پمپاژ به ارتفاع 1510 متر به شهر زاهدان می رسد.
ب) آب های زیرزمینی
بهره
برداری از آب های زیرزمینی در استان سابقه ای دیرینه دارد؛ به خصوص در
جنوب استان این آب ها منبع حیات اجتماعی و اقتصادی مردم بوده است. مردم این
استان در ابتدا از چشمه ها و سپس از قنات ها استفاده می کردند،امّا در
دههٔ اخیر با استفاده از چاه، نیازهای کشاورزی و آشامیدنی خود را تأمین می
کنند.از کل آب های زیرزمینی استحصال شده ، برای مصارف شرب حدود(5/2 درصد) ،
صنعت ( 1/3 ) و مابقی ( بیش از 93/5 درصد) برای کشاورزی استفاده می شود.
در خشکسالی های اخیر کمترین آسیب پذیری مربوط به دشت هایی است که دارای
سفره های آب زیرزمینی غنی بوده اند.
از 43 واحد مطالعاتی آب استان از نظر بهره برداری آب های زیرزمینی، به دلیل کسری حجم مخزن و افت سطح آب، دو دشت زاهدان و خاش منطقهٔ ممنوعهٔ بحرانی و دشت های دومک، کورین،شورو، قلعه بید، گوهر کوه، لادیز، پشت کوه ، سراوان ، سوران و قسمتی از دشت ایرانشهر ممنوعه اند.
چشمه ها: ظهور طبیعی آب های زیرزمینی در سطح زمین را چشمه می نامند. چشمه های استان که تعداد آنها به 791 دهنه می رسد، در مناطق کوهستانی و دشت ها دیده می شوند.
وضعیت خاک های استان
استان 181785 کیلومتر مربع مساحت دارد که تقریباً
142531 کیلومتر مربع آن، یعنی حدود 78 درصد سطح کل آن به شرح زیر مورد
مطالعه و ارزیابی منابع و قابلیت اراضی قرار گرفته است.
1 کوه ها و تپه ها: 29/2 درصد اراضی استان را کوه ها تشکیل می دهند که اغلب بدون پوشش خاکی و یا دارای خاک خیلی کم عمق و سنگریزه های فراوان هستند. 56 درصد پوشش گیاهی کوه ها را درختان و درختچه های کم تراکم تشکیل می دهند. درصد 23/3 مساحت استان را تپه ها تشکیل می دهند که بیشتر بدون خاک یا خاک کم عمق همراه با سنگریزه و تقریباً فاقد پوشش گیاهی هستند.
2 فلات ها: حدود
16/6 درصد اراضی استان را فلات ها تشکیل می دهند. خاک این مناطق سنگریزه
دار و کم عمق است. این مناطق فاقد پوشش گیاهی و یا پوشش گیاهی آن بسیار
پراکنده و کم است.
3 دشت ها (دامنه ای، رسوبی، پست، سیلابی): این گونه اراضی دارای خاک عمیق تا خیلی عمیق است و تحت زراعت های آبی و باغی بیشتر در شمال و جنوب استان قرار دارد. پوشش گیاهی دشت ها فقط به صورت فصلی و اتفاقی می تواند مورد استفادهٔ دام ها قرار گیرد. این اراضی حدود 15/5 درصدکل اراضی را شامل می شود. 9/8 درصد اراضی دشت ها را خاک های واریزه ای سنگریزه دار، 3/8 درصد دیگر را اراضی متفرقه تشکیل می دهد و 1/8 درصد اراضی نیز به صورت ترکیبی است.
بیابان
بخش وسیعی از سرزمین های داخلی و کناره های جنوبی ایران
در ناحیهٔ بیابانی قرار دارند.کل بیابان های استان را شن زارها و ماسه
زارها فرا گرفته ، و شن زارها بخش وسیعی از آن را فرا گرفته است.
بیابان زایی:
از جمله مصادیق بیابان زایی در استان ما تخریب پوشش گیاهی و خاک است که با
حرکت ماسه های روان به سمت منابع آبی، مزارع، باغات و زیست انسانی تشدید
می شود. وزش بادها اگر چه بسیاری از مناطق استان را تحت تأثیر قرار می دهند
امّا برخی از مناطق، موسوم به کانون های بحرانی فرسایش بادی اند. برای
کاهش میزان فرسایش بادی با گسترش کاشت درخت و درختچه ضمن جلوگیری از اثرات
مخرب وزش بادهای همراه با ماسه، از بیابان زایی یا به عبارتی دیگر از
پیشروی بیابان نیز می توان ممانعت کرد.
وضعیت پوشش گیاهی استان
پوشش گیاهی تابع عواملی چون آب، خاک و شرایط آب و هوایی است. بارندگی و ارتفاع از مهم ترین عوامل مؤثر در تغییر نوع پوشش گیاهی استان است. تأثیر بعضی از عوامل فوق را در نوع پوشش گیاهی و مراتع اطراف دریاچهٔ هامون در سیستان، دامنه های کوه تفتان و در سایر قسمت های استان می توان دید.
پوشش گیاهی علاوه بر آثار زیست محیطی و حفاظت از خاک، سبب کند شدن حرکت رواناب های ناشی از بارندگی می شود؛
سیلاب
ها را کنترل و زمینهٔ نفوذ تدریجی آب را به سفره های زیرزمینی فراهم می
کند. به طور کلی پوشش گیاهی استان اعم از جنگل ها و مراتع در دو ناحیهٔ
رویشی قرار دارند.
الف) ناحیهٔ رویشی ایران تورانی
ب) ناحیهٔ رویشی خلیج عمانی
1 جنگل ها:
از کل مساحت استان حدود 6/4 درصد را جنگل تشکیل می دهد. جنگل های استان در
دو ناحیهٔ رویشی واقع اند و به دو بخش جنگل های گرمسیری و نیمه گرمسیری
قابل تفکیک هستند.
انواع جنگل های استان
الف) جنگل های نیمه گرمسیری (واقع در ناحیۀ رویشی ایران تورانی):
جنگل های نیمه گرمسیری ناحیهٔ رویشی (ایران تورانی) شامل شهرستان های
زابل، هیرمند، زهک، محمّدآباد، ادیمی، زاهدان، خاش و قسمتی از شهرهای
سراوان، سوران و زابلی است. مهم ترین گونه های جنگلی در این ناحیهٔ رویشی
عبارت اند از: بنه ، بادام کوهی،کسور، ارژن، تاغ، گز، و...
ب) جنگل های گرمسیری (واقع در ناحیۀ رویشی خلیج عمانی):
جنگل های گرمسیری (ناحیهٔ رویشی خلیج عمانی) شامل: شهرستان های چابهار،
ایرانشهر، نیک شهر، دلگان و قسمتی از سراوان است که از مهم ترین گونه های
درختان آن می توان
کهورمحلّی ، کلیر چگَرد، چش، توج، کُنار، استبرق،
شیشم ، داز و گز روغن را نام برد. عمده ترین مناطق جنگل های گرمسیری شامل
منطقهٔ دشتیاری، باهوکلات، زرآباد، نگور، شمس آباد و جلگه چاه هاشم است.
ج) جنگل های ماندابی (مانگرو) حرّا: مانگروها یا گیاهان ماندابی به درختان و درختچه هایی گفته می شود که در سواحل دریاها و اقیانوس های گرم مناطق حاره در حدود جزر و مد، مصب رودخانه ها و خورهای آرام می رویند. این جنگل ها با وسعت 485/73 هکتار در سواحل کنارک، چابهار، منطقهٔ گواتر و زرآباد می رویند که از نظر جاذبه های طبیعی، گردشگری و کاهش اثر تخریبی امواج و بادها با اهمیّت اند.
زندگی جانوری
به موازات تنوّع گیاهی منحصر به فرد استان، تنوّع جانوری ویژه ای نیز در این منطقه دیده می شود. جانوران کمیابی مانند: گونه های در معرض انقراض تمساح پوزه کوتاه ایرانی (گاندو)، خرس سیاه، سنجاب راه راه بلوچی ،همچنین حیواناتی مثل لاک پشت، خرگوش، شغال، روباه، بز، عقاب دشتی و پرندگانی چون چنگر (چور)، دراج، هوبره و ماهی هایی از قبیل: گل خورک، ماهی کپور و پرندگان خاص شبه قارهٔ هند و مهاجر از سیبری در فصول مختلف به زیبایی طبیعت استان و به ویژه مناطق آبی آن می افزاید.
جغرافیای انسانی استان سیستان و بلوچستان
تقسیمات سیاسی استان
قبل از تصویب تقسیمات کشوری در سال 1316 که در آن تقسیم بندی
ایجاد
شد، از « استان » جدیدی به نام استفاده می شد. « ولایت » و « ایالت »
واژهٔ بر اساس جدیدترین تقسیمات کشوری تا اوایل 1390 استان سیستان و
بلوچستان دارای 14 شهرستان، 37 شهر ، 40 بخش، 102 دهستان و حدود 8908 (هشت
هزار و نهصد و هشت) روستاست. به نقشهٔ روبه رو نگاه کنید. این نقشه
جدیدترین تقسیمات سیاسی استان سیستان و بلوچستان را نشان می دهد.
فهرست شهرهای استان سیستان و بلوچستان
شهرهای مهم |
 |
ایرانشهر | |
چابهار | |
خاش | |
زابل | |||||||||
|
زاهدان | |
سراوان | |
نیکشهر | |||||||||||
|
||||||||||||||||
|
آسپیچ‌محمدی | |
ابتر | |
ادیمی | |
اسپکه | |||||||||
|
اسفندک | |
اسکل‌آباد | |
اسماعیل‌آباد | |
بریس | |||||||||
|
بزمان | |
بمپور | |
بنجار | |
پارود | |||||||||
|
پزم‌تیاپ | |
پسکوه | |
پلان | |
پیپ | |||||||||
|
پیشین | |
جالق | |
جزینک | |
جکیگور | |||||||||
|
جلگه چاه هاشم | |
جهانتیغ | |
خمک | |
دلگان | |||||||||
|
دهپابید | |
دهک | |
راسک | |
رمین | |||||||||
|
ریگملک | |
زابلی | |
زهک | |
ژاله‌ای | |||||||||
|
ساربوک | |
سرباز | |
سکوهه | |
سوران | |||||||||
|
سیب‌سولان | |
سیف‌آباد | |
شهر‌دراز | |
شهرک قرقری | |||||||||
|
صدیق‌زهی | |
عورکی | |
فنوج | |
قصر قند | |||||||||
|
قلعه‌نو | |
کنارک | |
کنت | |
کنگی (دوست‌محمد‌خان) | |||||||||
|
کوپچ | |
کوه‌میتک | |
کهک | |
کهیر | |||||||||
|
گوری | |
مجتمع علی‌اکبر | |
مجتمع محمد‌شاه‌کرم | |
محمدآباد | |||||||||
|
محمدآباد | |
مسکوتان | |
میانکنگی (دوست محمدخان) | |
میرآباد | |||||||||
|
میرجاوه | |
نجف‌آباد | |
نصرت‌آباد | |
نگور | |||||||||
|
نوبندیان | |
نوک‌آباد | |
نوک‌جوب | |
هدار (بافتان) | |||||||||
|
هیت | |||||||||||||||
شیوه های زندگی در استان
زندگی عشایری
علاوه
بر زندگی شهری و روستایی، در استان نوع دیگری از زندگی وجود دارد که به آن
زندگی عشایری گفته می شود. عشایر به کسانی می گویند که ویژگی های کوچندگی و
زندگی اجتماعی قبیله ای دارند (از یک طایفه تشکیل شده اند) و ارتباط
مستقیمی با طبیعت دارند.مراتع و علفزارها نقش اساسی در زندگی عشایری دارند
زیرا معیشت آنها بر اساس دامداری است. کوچ در بین عشایر به دو صورت رایج
است:
1 کوچ برون استانی: این نوع کوچ
که از نوع بلند و مستقیم است، خاص عشایر شمال استان می باشد. مسافت این کوچ
بین 150 تا 300 کیلومتر و مقصد آن مراتع ییلاقی خراسان جنوبی (شهرستان های
سربیشه؛ نهبندان و بیرجند) است.
2 کوچ درون استانی: این نوع کوچ به دو شکل کوتاه و دورانی انجام می شود. مسافت این کوچ بین 10 تا 50 کیلومتر است که داخل قلمروهای زیستی عشایری صورت می گیرد و بیشتر در بلوچستان رایج است. عشایر زندگی اجتماعی قبیله ای )طایفه( دارند و با هم خویشاوند هستند. آنها مردمانی سخت کوش اند و زنان عشایر استان همانند مردان در امور دامداری، تهیّهٔ شیر، لبنیات و حتّی صنایع دستی فعالیّت دارند.
اقتصادعشایر
اقتصاد
عشایر استان متّکی بر دام (بز، شتر، گوسفند و گاو) است که تولیدات دامی
آنها شامل (گوشت، شیر، پشم، مو و کرک، پوست، کود دامی و ...) است. عشایر
استان 25 درصد تولیدات دامی و بخش قابل توجهی از تولیدات صنایع دستی استان
را در اختیار دارند. در واقع هر چادر عشایری یک کارگاه تولیدی است. ساختار
اقتصاد عشایر بر مبنای مشارکت همهٔ اعضای خانوار به خصوص زنان بنا شده است.
گرایش به کشاورزی به خصوص باغداری در دههٔ گذشته بین خانوارهای عشایر از
رشد چشمگیری برخوردار بوده است. همین امر نشان از علاقهٔ خانوارهای عشایر
به اسکان و تغییر معیشت به منظور افزایش درآمد است. اجرای طرح های ساماندهی
و اسکان عشایر در کانون های توسعه (نقاط مناسب از نظر موقعیّت مکانی و
دسترسی به زیربناها و منابع آب و خاک) نتایج مثبت زیادی دارد؛ از جمله:
1 ایجاد اشتغال پایدار
2 افزایش درآمد خانوارها
3 جلوگیری از مهاجرت و حاشیه نشینی و مشکلات بعدی آنها
4 ارائهٔ خدمات زیربنایی (بهداشت، آموزش و ...)
زندگی روستایی
همان طور که می دانید عوامل جغرافیایی به ویژه آب
کافی و خاک مناسب از مهم ترین عوامل استقرار و تکوین آبادی های روستایی به
شمار می روند. بنابراین قرار گرفتن روستاها بر اساس عوامل طبیعی (آب و خاک)
در دشت، کوهپایه، کوهستان و ... به طور بالقوه می تواند محدودیّت و یا
قابلیّت توسعه به حساب آید. در استان سیستان و بلوچستان اساس زندگی روستایی
بر پایهٔ کشاورزی، باغداری، صنایع دستی، صید ماهی و ... استوار است.
اصولاً در روستاها 3 شکل مشخّص وجود دارد: روستاهای متمرکز، روستاهای پراکنده و روستاهای خطّی یا طولی
1 روستاهای متمرکز:
در مناطق خشک و نیمه خشک کشور به ویژ ه استان سیستان و بلوچستان، اینگونه
روستاها شکل گرفته اند. یکی از علل عمده تشکیل روستاهای متمرکز وجود منابع
آب است.
2 روستاهای پراکنده: در شکل
روستاهای پراکنده یا متفرق، روستاییان ترجیح می دهند خانه های خود را در
میان کشتزارهای خود بسازند؛ چون حدود مالکیت مزارع مشخص است، در هر مزرعه
خانه ای بنا می شود.
3 روستاهای خطی یا طولی:
این روستاها ترکیبی از روستاهای متمرکز و پراکنده اند. وجود رودخانه و
استقرار خانه های روستایی در حاشیهٔ رودخانه و یا استقرار روستا در امتداد
کف درّه یا در امتداد جادّه موجب پیدایش روستاهای خطی شده است. مانند
روستای دامن در ایرانشهر که در امتداد رودخانهٔ دامن تشکیل شده است. ساختار
روستاهای استان. در استان سیستان و بلوچستان روستاهای متمرکز نسبت به سایر
روستاها برتری دارند. روستاهای خطّی نیز در امتداد رودخانه ها، درّه ها یا
کوهپایه ها و جادّه ها قرار گرفته اند، امّا از نظر تعداد در مقایسه با
روستاهای متمرکز درصد بسیار پایینی دارند. بر اساس منابع طبیعی (آب و خاک
مساعد) در شمال، روستاها به هم چسبیده اند، ولی در جنوب استان به علّت
کمبود منابع (آب و خاک مساعد) فاصلهٔ روستاها از هم زیاد است.
منابع درآمد روستاییان
اقتصاد
جوامع روستایی در استان متّکی بر کشاورزی و دامداری است. در ناحیهٔ سیستان
علاوه بر کشاورزی، بازرگانی (مبادلات مرزی) باغداری و دامداری در حاشیهٔ
دریاچهٔ هامون و در صورت پرآبی صید ماهی از راه های کسب درآمد خانواده
هاست. در بخش میانی استان به خصوص روستاهای خاش و ایرانشهر، کشاورزی و
دامداری و در بخش جنوبی استان علاوه بر کشاورزی، بازرگانی (مبادلات مرزی) و
دامداری، پرورش و صید ماهی و زنبورداری رواج دارد.
صنایع دستی
در شمال
استان قالی بافی ، گلیم بافی ، پرده بافی ، پارچه بافی ، خامه دوزی و ...،
در جنوب استان سکه دوزی ، حصیربافی، سوزن دوزی، سفال کلپورگان و ... رواج
دارد. در کنار سایر فعّالیّت های روستایی، مردم مناطق مرزی شرق استان
مبادرت به مبادلهٔ کالا با مرزنشینان پاکستان و افغانستان می کنند که یکی
از منابع اصلی درآمد مردم استان است.
زندگی شهری
در
استان سیستان و بلوچستان شهرنشینی سابقه ای دیرینه دارد و قدمت آن به بیش
از 3200 سال قبل از میلاد مسیح می رسد. برای نمونه شهر سوختهٔ سیستان دارای
سیستم فاضلاب بوده و در زمینهٔ علم پزشکی، پویانمایی (انیمیشن) و ...
مترّقی بوده است. همچنین از شهری قدیمی به نام بمپور می توان نام برد که
آثار سفالی به دست آمده در این منطقه نشان از قدمت زیاد آن دارد. چگونگی
شکل گیری شهرهای استان عوامل جغرافیایی زیر نقش بسیار مهمّی در شکل گیری
نظام شهری ایفا می کنند که عبارتند از:
1 وجود شرایط اقلیمی و آب و هوای مناسب در مناطقی مانند ایرانشهر، سراوان، هیرمند، زابل و بنجار
2 دسترسی به منابع آب و خاک مناسب، شامل مناطق شهری زابل، زهک، بمپور و چابهار
3
وضعیت پستی و بلندی و ناهمواری ها، شامل مناطق شهری ایرانشهر، سراوان و
خاش در شکل گیری شهر زاهدان، عوامل سیاسی بسیار مؤثر بوده است.
برخی از طوایف عمدۀ مستقر در استان سیستان و بلوچستان عبارت اند از: سنجرانی، میر (میری)، کیانی، شهرکی، میرشکار (میرشکاری)، شهریاری، سرابندی، نخعی، سرگزی، جهانتیغ، محمودی، نارویی، ملاشاهی، بزی، کیخا، نوری، دهمرده ، دلارامی، سندگل، کول ، شیخ ، حیدری ، سالاری ، راشکی، سراوانی، خمر، سارانی، قروتخوار، پودینه، اربابی ، بختیاری ، رخشانی، نورا ، براهویی ، شیبک ، سرحدی ، سیاسر ، موسوی ، سادات حسینی (طباطبایی)، صیادی، گرگیچ ، نهتانی ، ریگی ، کرد ، کهرازهی ، شهلی بر ، اسماعیل زهی، شه بخش ، شهنوازی ، یارمحمدزهی، هاشمزهی ، سالارزهی ، جمالزهی ، جمشیدزهی ، حسن زایی ، سجادی ، بامری ، دامنی ، لاشاری ، عبدالهی ، مبارکی، بلیده، دهواری، سپاهی، میرمرادزهی، میر بلوچ زهی ، بارکزایی، رییسی ، بزرگ زاده، گمشادزهی، رحمان زایی ، صالحزهی، شاهوزایی، درزاده، دهانی، نوشیروانی، سیاهانی، اسکانی، جدگال، سردارزه، شیرانی، شیرانزهی و ... .
جمعیّت استان
الف) ویژگی های کلّی جمعیت استان
2405 نفر جمعیّت بوده که از این تعداد
246136 / بر اساس سرشماری سال 1385 استان سیستان و بلوچستان دارای 742
خانوار شهرنشین، 242654 خانوار روستانشین و 18984 خانوار عشایرنشین اند. از
کلّ جمعیّت استان 49 درصد زن و 51 درصد مرد هستند.
ب) پراکندگی و تراکم جمعیّت استان
همان
طور که در درس های قبلی اشاره شد، استان سیستان و بلوچستان پهناورترین
استان کشور و یکی از کم تراکم ترین استان ها محسوب می شود و با مساحت
181785 کیلومتر مربع حدود 11/03 درصد از وسعت کشور را در برمی گیرد. میزان
تراکم نسبی جمعیت در استان حدود 13 نفر در هر کیلومتر مربع است. میزان
تراکم نسبی جمعیت شهرهای استان متفاوت است و این میزان در سال 1385 در
زاهدان 18/62 نفر، در زابل 23/1 نفر، زهک 75 نفر،چابهار 16/46 نفر،
سرباز14/32 نفر، سراوان 8/78 نفر، نیکشهر 8/48 نفر، خاش 7/26 و کنارک 6/54
نفر می باشد. بیشترین میزان تراکم نسبی جمعیّت استان مربوط به منطقهٔ
سیستان است. این منطقه از ویژگی های سایر نقاط متراکم کشور که عمدتاً در
دشت ها و اراضی کم ارتفاع متمرکز شده اند، برخوردار است. شهرستان کنارک در
بین شهرستان های استان، پایین ترین میزان تراکم را داراست.
ویژگی های فرهنگی استان سیستان و بلوچستان
خصوصیات فرهنگی مردم سیستان و بلوچستان
استان
سیستان و بلوچستان مردمانی سخت کوش، باایمان، غیور، متعهد، وطن دوست،
مهربان، مرزدار، رشید ، خیراندیش و ساده زیست دارد.آنها در میهمان نوازی
زبانزد عام و خاص اند؛ ورود میهمان را به خانهٔ خود، مایهٔ برکت می دانند و
بر این باورند که روزی میهمان از پیشانی و اقبال خودش است. به بزرگان
احترام می گذارند و پیوند خانوادگی در طایفه محترم شمرده می شود.
ویژگی های سیستانی واقعی: مردمانی خوش رفتار، مؤمن، نیکوکار، پرتلاش،کم توقع، قدرشناس و اهل علم هستند.مردان و زنان آن پاکیزه و باحمیّت اند، چنان که فردی از آنان را به دیگر جای، اندر پاکیزگی یار نباشد و اصالتاً آریایی و ایرانی هستند.
ویژگی های بلوچ واقعی: مردم بلوچستان از قدیم الایّام به صفات نیکویی همچون سخت کوشی،میهمان نوازی،مؤمن بودن، طالب رزق حلال،امانت داری و همیاری شهرهٔ عام و خاص بوده اند. قوم بلوچ، قومی اصالتاً آریایی و ایرانی و وطن دوست هستند و به زندگی سخت در بیابان ها و کوهستان ها عادت دارند.آنها به زبان خاصّ خود که به بلوچی معروف است، سخن می گویند.
بخش هایی از ویژگی های فرهنگی استان
از
جاذبه های مهمّ استان، ویژگی های فرهنگی کم نظیر آن است. این ویژگی ها
بیشتر در عناصر فرهنگی همانند زبان، دین و مذهب، لباس، موسیقی، جشن ها و
آیین های مذهبی ملّی، صنایع دستی و بازی های محلّی به چشم می خورد.
الف زبان مردم سیستان:
زبان مردم سیستان فارسی دری است که به صورت شکسته تلفظ می شود. لهجهٔ
سیستانی به زابلی(زاولی)معروف است که ریشهٔ زبان فارسی و یادگار هخامنشیان و
اوستاست. در سال 274 ه.ق یعقوب لیث صفّاری اوّلین دولت مستقل ایران را بعد
از تسلّط اعراب بر ایران در سیستان بنا نهاد. وی زبان پارسی دری را زبان
رسمی ایران قرار داد که تاکنون رسمیّت دارد.
ب زبان و لهجۀ بلوچی:
این زبان به تحقیق، از جمله گویش های مهّم ایران است که در اثر دشواری رفت
وآمد در قرن های گذشته و ناآمیختگی با دیگر لهجه ها، صورت اصلی کلمات و
لغات اصیل این گویش محفوظ مانده است.زبان بلوچی در میان لهجه های مختلف
پارسی، قدیمی ترین شکل و ترکیب را داراست. این زبان به دو گویش تقسیم می
شود:بلوچی سرحدی و بلوچی مکّرانی.
دین و مذهب: قبل از اسلام بیشتر مردم استان
زردتشتی بوده اند و امروزه اکثریّت مردم این منطقه مسلمان اند که به دو
مذهب شیعهٔ دوازده امامی و سنّی حنفی تقسیم می شوند.امام حنفی، پیشوای مذهب
حنفیه از شاگردان امام جعفر صادق بوده است. از دیرباز در تمام شهرهای
استان مسلمانان شیعه و سنّی در کنار هم زندگی می کنند. آنان از گذشته
تاکنون در غم و شادی،مراسم دینی و جشن های ملّی به طور مشترک حضور می
یابند.
پوشاک مردم استان: لباس مردان و زنان استان به اقتضای شرایط اقلیمی با لباس مردم دیگر نواحی ایران تفاوت دارد. لباس های بومی و سنّتی در بعضی مناطق تنها در مراسم خاص پوشیده می شود، و در برخی مناطق نیز به فراموشی سپرده شده است، در مناطق مرزی بلوچستان هم لباس محلّی و سنّتی مردم تحت تأثیر نوع پوشش کشورهای همسایه قرار گرفته و دچار تغییراتی شده است.
جشن ها، موسیقی، رقص و آواز: جشن عروسی در سیستان و بلوچستان، همراه با اجرای موسیقی شاد و رقص زیبای مردان و زنان صاحب ذوق و سرخوش برگزار می شود. در مراسم عروسی سیستان رقص های گوناگون مانند رقص شمشیر،چوب بازی و رقص با دو چوب اجرا می شود. دست افشانی و پای کوبی دسته جمعی مردان و زنان بسیار زیبا و نشاط انگیز و دیدنی است.
موسیقی و رقص: استان سیستان و بلوچستان از نظر
آثار فرهنگی،باستانی،گذشتهٔ تاریخی و جاذبه های گردشگری جایگاهی والا دارد.
این استان از نظر فرهنگ عامّه نیز بسیار غنی و شایستهٔ تحقیق و بررسی است.
ترانه های عامیانه یا دو بیتی های سیستانی و بلوچستانی بخش مهمّی از این
گنجینهٔ فرهنگی را شامل می شود. به هر حال موسیقی در استان، بخش جدایی
ناپذیر زندگی مردم به ویژه در مراسم شادی است. موسیقی سیستان:این موسیقی
متأثر از احساسات و عواطف هنرمندان خوش ذوق بومی است و با ابزار موسیقی
خود، به آسانی می توانند آهنگ های اصیل ایرانی را بنوازند. ابزار موسیقی
سیستان، دهل، سُرنا، قیچک، سماع، دف، دایره و ... است.
مشهورترین آوازهای سیستانی:
رباعی و رجزخوانی در مراسم عزا و سوگواری ائمهٔ اطهار، دو بیتی و چهاربیتی
خوانی در مراسم شادی و مولودی خوانی ها و همچنین ترانه های حنابندان از
مهم ترین آوازهای سیستانی به شمار می رود.
موسیقی بلوچستان:این
موسیقی در میان انواع موسیقی نواحی مختلف ایران، از ماهیّت و کیفیّت ویژه
ای برخوردار است. به علّت همجوار بودن بلوچستان با کشور پاکستان موسیقی آن
نیز تحت نفوذ و تأثیر متقابل دو فرهنگ بلوچی و هندی قرار گرفته و باعث شده
طی چند قرن اخیر از تأثیرات موسیقی دنیا دور نماند. موسیقی مناطق ایرانشهر
طی سالیان دراز، شادی بخش مردم این سامان بوده است. دهل، سرنا و دونلی از
جمله سازهای رایج منطقه به ویژه در بمپور و دلگان رونق افزای مجالس جشن و
سرور بوده است. از مشهورترین آوازها که بر ساز منتقل شده اند می توان
زهیروک،لیکو،موتک، آوازهای نازینک، لارو، سپت، شپتاکی و ... را نام
برد.قیچک، تنبورک، نی، بنجو(شبیه سه تار هندی) و... از جمله آلات موسیقی بلوچستان به حساب می آیند
آیین های ملّی و مذهبی
1 مراسم مذهبی: مهم
ترین مراسم مذهبی استان عبارت اند از: عیدفطر، قربان، مبعث و ولادت حضرت
محمد پیامبر اسلام، ولادت حضرت علی ، مراسم آیین نیمهٔ شعبان، مراسم
سحرخوانی و رمضان خوانی در شب های ماه مبارک رمضان و مراسم عزاداری در ماه
محرم با اجرای تعزیه و سوگواری.
2 محبوب ترین آیین های ملّی: در
ایام نوروز به ویژه روز سیزده فروردین مردم به گردش در طبیعت و دیدن آثار
تاریخی می پردازند؛ جشن می گیرند و شادی می کنند. مردم این استان مراسم و
آیین های بسیار زیبایی نیز در هنگام تولد و ازدواج دارند.
بازی های محلّی استان: بازی های محلّی مجموعه ای
از حرکات و فعّالیّت های جسمی و ذهنی است که سبب شادی، سرزندگی، لذّت،
طراوات و گسترش ارتباط با دیگران می شود. ورزش و بازی در استان قدمت زیادی
دارد و هنوز هم در بعضی مناطق استان انجام می شود. بازی ها متناسب با شرایط
اقلیمی و اوضاع اجتماعی و فرهنگی مردم سرزمین های گوناگون پدید آمده اند.
از جملهٔ این بازی ها می توان به بازی خوسو،کبدی، شیطونک و چو ب بازی در
سیستان و بازی لگوش، بکش بکش در بلوچستان اشاره کرد. دو مورد از این بازی
ها را برای نمونه توضیح می دهیم.
نحوۀ بازی لگوش در بلوچستان: تعداد افراد شرکت کننده 5 تا 10 نفر است.دراین بازی مثل گرگ بازی ابتدا ده،بیست،سی،چهل می کنند و همه می روند کنار و نفر آخر می ماند به نام گرگ با یک لنگ که حالت تابیده دارد و وسیلهٔ سوختن بازیکنان است. گرگ با این لنگ بازیکنان دیگر را دنبال می کند. همهٔ افراد برای نجات از گرگ شدن، به اطراف می دوند.وقتی لنگ به فردی اصابت کرد، همان فرد شکست خورده گرگ می شود و لنگ بافته شده را به گرگ تنبل می دهد.
صنایع دستی: بانوی سیستانی و بلوچ در اوقات فراغت نیز از پای نمی نشیند و به بافتن فرش،گلیم، خورجین، سیاه چادر و همچنین گل دوزی،خامه دوزی یا سوزن دوزی می پردازد.
صنایع دستی سیستان: یافته های باستان شناسی و پژوهش های مردم شناختی بیانگر این موضوع است که هنرهای بومی و سنّتی در سیستان از قدمت بسیار زیادی برخوردار است.
فرش سیستان: قدمت فرش
بافی در سیستان به 2500 سال قبل یعنی زمان ورود سکاها به سیستان برمی
گردد. فرش سیستان در جهان از شهرت زیادی برخوردار است زیرا روش بافندگی
سیستانی ها به بافته های سکایی جهان باستان پیوند می خورد و دارای گره ترکی
که نشانه ای از کهن ترین فرش جهان، پازاریک یا پازیریک است.
خامه دوزی: خامه دوزی نوعی سوزن دوزی خاصّ منطقهٔ سیستان است که نقوش آن با نخ ابریشم روی پارچهٔ نخی دوخته می شود. نقوش با توجه به نوع دوختشان حالت برجسته ای بر روی پارچه دارند که این حالت موجب زیبایی پارچه می شود. کاربرد خامه دوزی روی لباس، جانماز، رومیزی، رولباسی، کوسن و عرقچین است. از جمله صنایع دستی دیگر منطقهٔ سیستان حصیربافی ، فلزگری ، گلدوزی ، پولک دوزی ، آینه کاری، پشتی بافی، نمدمالی، بافت گلیم، سفرهٔ نخی، پرده بافی، توتن سازی (قایق محلی) و ... است.
صنایع دستی بلوچستان در بلوچستان در کنار زندگی متداول روزمره، زنان هنرمند دست ساخته ها و دست بافته های زیبایی را خلق می کنند که بخشی از آن را خود استفاده و بخشی را هم جهت فروش به نقاط دیگر صادر می کنند. سوزن دوزی، سکه دوزی، دکمه دوزی، سفال گری، پولک و منجوق دوزی مشهورترین هنر زنان این منطقه است.
از دیگر صنایع دستی بلوچستان: آینه کاری، گلیم و سیاه چادر، زیورآلات سنّتی، دوخت لباس های زیبای محلّی، بلوچی دوزی و صدف بافی را می توان نام برد.
سوغات استان
سوغات
محلّی سیستان شامل انواع نان لواش، تافتون، غتلمه، بورک، شیرینی جات محلّی
(کلوچهٔ خرمایی، تجگی، خرما لندو)، آچار(نوعی چاشنی غذا)، کشک زرد و
انگوریاقوتی، خربزه و هنداونهٔ زابلی، پوشاک محلّی و انواع صنایع دستی است.
سوغات محلّی در بلوچستان خرما، میوه های گرمسیری (انبه، موز، خربزه
درختی)، پوشاک محلّی و انواع صنایع دستی است.
پیشینه و مفاخر استان سیستان و بلوچستان
گذشتۀ استان
استان سیستان و بلوچستان به دلیل ویژگی های طبیعی، خاک
حاصلخیز و آب فراوان در برخی از مناطق در مقایسه با دیگر سرزمین های
پیرامون به عنوان یکی از کانون های فرهنگ، تاریخ و مرکز تجمّع انسانی، از
مدنیّت والایی در دورهٔ باستانی برخوردار بوده است که هر یک از آنها میراث
دار تعداد زیادی از تمدّن های کهن ایران زمین است.
الف) مراکز اوّلیّۀ تمدّن در شمال استان (سیستان)
شهر
سوخته: این شهر بدون شک جزء شهرهای بسیار پیشرفتهٔ زمان خود بوده است. شهر
سوخته در 56 کیلومتری جنوب غربی شهر زابل واقع شده و بیش از 5200 سال قدمت
دارد. این شهر دارای یک نظام مرتّب و منظم آبرسانی و تخلیهٔ فاضلاب بوده و
نیز در زمینهٔ پزشکی اعمال شگفت انگیزی چون جرّاحی جمجمه در این منطقه
صورت گرفته است. آثار به دست آمده از شهر سوخته عبارت اند از: چشم مصنوعی،
شانهٔ منبت کاری، جام انیمیشن (اوّلین نقّاشی متحرک دنیا)، جعبهٔ آیینه و
لوازم آرایش، تخت نرد، انواع مُهرها و ... شهر سوخته دارای بخش های مسکونی،
صنعتی، بناهای یادمانی و گورستان بوده است.
شهر دهانۀ غلامان: شهر دهانهٔ غلامان در حدود 2
کیلومتری روستای قلعه نو و در جنوب غرب شهر زهک واقع است و با زابل 43
کیلومتر فاصله دارد. این شهر طی سده های پنجم و ششم پیش از میلاد توسط
متخصصان فناوری با نقشهٔ قبلی ابتدا به صورت شهر بنا شده که دارای 27
ساختمان اداری، عمومی، مذهبی، صنعتی و نظامی بوده است.
ب) مرکز تمدّن های اوّلیّه در جنوب استان (بلوچستان)
چاه حسینی:
کهن ترین محوطهٔ باستانی شناخته شدهٔ منطقهٔ جنوب استان (بلوچستان) مربوط
به تپهٔ چاه حسینی است که تپّهٔ نسبتاً کوچکی مربوط به نیمهٔ هزارهٔ چهارم
قبل از میلاد (در شمال رودخانهٔ بمپور در 45 کیلومتری غرب بمپور) است. از
این تپه آثار سفال های ظریف منقوش قرمز رنگ به دست آمده که مربوط به دوران
فلز است.
قلعۀ بمپور: این قلعه به عنوان یک مرکز تجمّع انسانی با مدنیّت والا در دورهٔ باستان بوده است. از منطقهٔ باستانی خوراب بمپور آثار سفالی، کاسه های فلزی، تبرفلزی و ظروف مرمرین کشف شده است. در دامین که در 15 کیلومتری ایرانشهر در کنار رود کارواندر واقع شده ظروف سفالی و ابزار مفرغی به دست آمده که سفال های منطقهٔ دامین شباهت زیادی به سفال های منطقهٔ سیستان دارد. در تراس های رودخانهٔ لادیز و ماشکید تعدادی ابزار و اشیای مربوط به دورهٔ پارینه سنگی از جمله ساتورهای یک لبه و دو لبه پخ پیدا شده است.
میراث فرهنگی و تاریخی استان
الف) سیستان
شمال استان (سیستان) در دوران باستان و قبل از اسلام:
سیستان در جنوب شرقی ایران واقع شده است و همواره سرزمین اساطیر و رستم،
پرورش خانهٔ پهلوانی، خاستگاه نخستین تمدّ ن های پیشرفتهٔ بشری و معبر
کاروان های تجاری بوده است. سکاها در قرن دوم قبل از میلاد در منطقهٔ
سیستان امروزی ساکن شدند و در سیستان حکومتی بنا نهادند و بیش از دو هزار
سال در این منطقه ماندگار شدند. این منطقه محلّ استقرار خاندان سورن یکی از
هفت خاندان بزرگ ایرانی است که بدون اعلام حمایت آنها هیچ حکومتی پایدار
نمی شد و رسمیّت نمی یافت. همچنین سیستانی ها از ارکان اصلی قدرت امپراتوری
ساسانی بودند و پادشاهان ساسانی عنوان سکان شاه را با افتخار بر نام خویش
می افزودند و حتی قبل از اسلام به آیین حق طلبی، یکتاپرستی، پذیرش و گسترش
دین پیامبر آسمانی یعنی زرتشت معتقد بودند. بهرام دوم پادشاه ساسانی بعد از
فتح سیستان فرزند بهرام سوم را به حکومت سیستان گمارد و او را سکان شاه
خواندند.
سیستان در دوران بعد از ظهور اسلام: در سال 30
ه.ق مسلمانان وارد سیستان شدند و ربیع بن زیاد به حکومت آنجا گمارده شد.
علی رغم اینکه در دورهٔ اموی اهل بیت در اغلب بلاد اسلامی مورد بی مهری
قرار گرفتند امّا در سیستان هیچگاه لعن و نفرینی علیه امام علی جاری نشده
است. در سال 247 ه.ق یعقوب لیث صفّاری نخستین دولت مستقل ایرانی بعد از
اسلام را در سیستان بنا کرد و بعد از وفات او عمرولیث به جای او فرمانروا
شد. پس از صفاریان، سامانیان، غزنویان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان و مغولان بر
سیستان حکمرانی داشته اند. تیمور در سال 764 ه.ق، از فرمانروای سیستان
شکست خورد و زخمی بر پای راستش وارد آمد که هیچگاه درمان نشد و به تیمورلنگ
مشهور شد. وی 21 سال بعد دوباره به سیستان لشکر کشید. این منطقه در زمان
صفویّه از پادشاهان صفویّه فرمان می برد و در سال 1330 ه.ش به علت ظلم و
جور حکومت پهلوی و خاندان علم، مردم سیستان علیه آنها قیامی خونین کردند.
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی خدمات زیادی در منطقه صورت گرفته است، از
جمله: آبرسانی، برق، جادّه سازی، ایجاد بازارچه های مرزی، ایجاد دانشگاه و
احداث جادهٔ ترانزیت چابهار، میلک و ... .
ب) بلوچستان
جنوب استان (بلوچستان) در دوران باستان و قبل از اسلام:
قدمت آثار به دست آمده از جنوب استان به سه هزار سال قبل از میلاد می رسد.
در معجم البلدان آمده است که مردم این ناحیه را یونانیان قومی ایرانی
نامید ه اند و از این منطقه به نام های میکیان یا مکران یاد شده است. تا
قبل از قرن چهارم جنوب استان در دست قوم جت بود که قومی آریایی بودند و از
دورهٔ پیش از اسلام در بنادر خلیج فارس و دریای عمان در طرف هندوستان می
زیستند و قوم زط (جت) از ایران به طرف غرب آسیا و اروپا مهاجرت کرده اند و
بعد طایفهٔ بلوچ که از اقوام آریایی هستند، پس از قرن چهارم به جنوب استان
سیستان و بلوچستان کوچ کرده اند.
بلوچستان بعد از ظهور اسلام: مردم این منطقه اقوامی سخت کوش، بیابانگرد و کوه نشین بوده اند. در بخش هایی از این سرزمین، اسلام توسط مسلمانان در دوره های مختلف گسترش یافت ، امّا در نهایت در سال 39 ه.ق به فرمان امیرالمؤمنین علی ابن ابی طالب فتح بلوچستان کامل شد و عدّه ای از مردم آنجا از جمله مردم طیس(تیس) اسلام را پذیرفتند. در سال 250 ه.ق یعقوب لیث صفّاری (اوّلین پادشاه ایران بعد از اسلام) از سیستان به این منطقه (بلوچستان) که در زمان طاهریان جزء ایالت سند به شمار می رفت، حمله کرد و آنجا را فتح نمود. بلوچستان در دوره سامانی، دیلمی، غزنوی، سلجوقی، خوارزمشاهی، مغول و ... دچار درگیری و سرکوب شد، امّا در دوران نادرشاه افشار در حالی که اشرف افغان بعد از شکست از نادرشاه در حال فرار بود، بلوچ ها با حکومت همراه شدند و راه را بر اشرف افغان بستند و او را کشتند که نادرشاه از این خدمت آنها تقدیر کرد. جنگ تعدادی از بلوچ ها از جمله هَمَّل با استعمارگران پرتغالی در دفاع از سرزمین ایران و درگیر شدن وی در دریای عمان با آنان افسانه ای است که سینه به سینه بیان می شود. گرچه او توسط پرتغالی ها اسیر شد، ولی در اسارت هم با دشمنان ایران همکاری نکرد. با عملیات قشون در بلوچستان که به دستور رضاشاه در سال 1307 ه.ش صورت گرفت، حکومت های محلی بلوچستان ساقط شدند و این منطقه مطیع حکومت مرکزی گردید، امّا نه در دورهٔ پهلوی اول و نه دورهٔ پهلوی دوم به لحاظ عمرانی بلوچستان چندان مورد توجه قرار نگرفت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی دولت خدمات زیادی از جمله: ایجاد دانشگاه، مدرسه، راه آهن، راه های آسفالت، سدسازی، برق و آب رسانی، ایجاد منطقهٔ آزاد تجاری و بندری، توسعهٔ کشاورزی، شهرک های صنعتی، بازارچه های مرزی و ... اجرا کرده است و پروژه های بسیاری از جمله: خط لولهٔ انتقال گاز به استان و راه آهن چابهار زاهدان به مشهد را در دست اجرا دارد.
اوّلین های استان
- یکی از اوّلین ترجمه های قرآن کریم به گویش و واژه های سیستانی به خط کوفی نوشته شده و قرآن قدس نام گرفته است.
- که در شاهنامهٔ فردوسی بسیار از او و دلاوری هایش یاد شده است، زادهٔ سیستان «رستم» اوّلین پهلوان حماسی ایران است.
- قدیمی ترین آثار پارینه سنگی در تراس های آبرفتی رودهای لادیز و ماشکید، جنوب استان (بلوچستان) به دست آمده است.
- کهن ترین محوطهٔ باستانی شناخته شدهٔ منطقهٔ جنوب استان (بلوچستان) مربوط به تپهٔ چاه حسینی است.
- اولین حکومت ایرانی بعد از اسلام در سیستان توسط یعقوب لیث صفّاری تشکیل شده است.
- ابویعقوب سیستانی نویسندهٔ کهن ترین کتاب نثر پارسی دری به نام کشف المحجوب است.
- حریز ابن عبداللّه سنجری از اولین فقهای جهان تشیع از شاگردان امام جعفر صادق برخاسته از سیستان است.
- اوّلین قوانین بیمه های اجتماعی توسط یعقوب لیث صفّاری نوشته شده است.
- اوّلین آسبادهای جهان در سیستان اختراع شده است.
- اوّلین تصاویر پویانمایی(انیمیشن) یا تصاویر متحرک در شهر سوخته متعلق به سرزمین سیستان است.
- قدیمی ترین جراحی جمجمهٔ انسان در شهر سوخته سیستان انجام شده است.
- اوّلین دانشمندی که اسطرلاب زورقی را اختراع کرد، استاد ابوسعید سجزی اهل سیستان است.
- قدیمی ترین تخت نردبازی در شهر سوخته سیستان کشف شده است.
گردشگری در استان
چنانکه سازمان جهانی گردشگری پیش بینی کرده است، گردشگری تا پایان دههٔ آینده در صدر جدول صنایع پر درآمد جهان قرار می گیرد و تا سال 2020 میلادی ) 1398 ه.ش( از تنها صنعت پر درآمد جهان، یعنی نفت پیشی می گیرد. امروزه بودجه ای که در جهان به مسافرت و تفریح اختصاص می یابد، سه برابر بودجه ای است که صرف امور دفاعی می شود. گردشگری در افزایش درآمد کشور، ایجاد فرصت های شغلی، تعاملات فرهنگی، رونق صنایع دستی، از بین بردن خستگی جسمی و روحی و پی بردن به عظمت آفرینش تأثیر می گذارد که این مهم با شناسایی جاذبه های استان و مدیریّت و برنامه ریزی صحیح امکان پذیر است. جاذبه های گردشگری استان سیستان و بلوچستان به سه گروه جاذبه های گردشگری، انسان ساخت فرهنگی تاریخی و جاذبه های طبیعی دسته بندی می شوند که نمونه ای از این جاذبه ها به طور مختصر معرفی می شود.
الف) جاذبه های فرهنگی تاریخی
زابل
که در شمال استان قرار دارد را بهشت باستان شناسان لقب داده اند. برخی جاذبه های فرهنگی تاریخی این منطقه عبارت اند از:
1 شهر سوخته اوج تمدن شهرنشینی: در مسیر عبوری جاده زابل زاهدان قرار دارد.
2 جاذبه های فرهنگی تاریخی کوه خواجه (کوه رستم یا کوه اوشیدم): جنوب غربی شهر زابل قرار دارد.
3 آسبادها: جنوب شهر زابل قرار دارد و مربوط به دورهٔ صفوی افشاری است.
زهک
شهرستان زهک در فاصلهٔ 223 کیلومتری زاهدان واقع شده است. برخی جاذبه های فرهنگی تاریخی این شهرستان عبارت اند:
1 قلعه نو: این روستا که به عنوان ماسولهٔ شرق
شناخته می شود، پس از آن که مردم از روستای کهنه، مهاجرت کردند و خانه های
خود را بر روی تپه های اطراف آن احداث کردند، قلعه نو نام گذاری گردید.
2 دهانۀ غلامان: دهانهٔ غلامان در دو کیلومتری روستای قلعه نو از توابع شهرستان زهک واقع شده است.
3 زاهدان کهنه: حدود نُه کیلومتری شمال شرقی شهرستان زهک و روی بلندی های نزدیک رودخانهٔ پریان واقع شده است.
زاهدان
از مرکز استان تا پایتخت 1605 کیلومتر فاصله است. برخی از جاذبه های فرهنگی تاریخی این شهرستان عبارت اند از:
1 بازارچۀ سرپوش زاهدان: این مجموعه معماری در مرکز شهر و در بافت قدیمی واقع است.
2 ساختمان دادگستری: این بنا در مرکز شهر زاهدان و در دو طبقه ساخته شده است.
خاش
در فاصلهٔ 175 کیلومتری زاهدان واقع شده است. برخی از جاذبه های فرهنگی تاریخی این شهرستان عبارت اند از:
قلعۀ ایرندگان: این بنا در روستای ده قلعه شهر خاش واقع شده است.
فاصلهٔ این شهرستان تا زاهدان 325 کیلومتر است. برخی از جاذبه های فرهنگی تاریخی این شهرستان عبارت اند از:
قلعۀ بمپور: این قلعه در غرب ایرانشهر قرار دارد.
قلعۀ ناصری: این قلعهٔ زیبا در مرکز ایرانشهر واقع شده و یکی از وسیع ترین و در عین حال زیباترین قلعه های منطقه محسوب می گردد.
سیب و سوران
فاصلهٔ این شهرستان تا زاهدان حدود 372 کیلومتر است. جاذبه های فرهنگی تاریخی این شهرستان ها عبارت اند از:
1 قلعۀ سب: این قلعهٔ زیبا و مستحکم در روستایی به همین نام در جنوب شرقی شهر سراوان در شهرستان سیب و سوران واقع شده است.
2 قلعۀ کَنت: این قلعه در شهرستان سیب و سوران در دهستان کَنت بخش هیدوچ واقع شده است.
فاصلهٔ این شهرستان تا زاهدان حدود 327 کیلومتر است. برخی از جاذبه های فرهنگی تاریخی این شهرستان عبارت اند از: مسجد جامع دزک، سفال کلپورگان و سنگ نگاره ها در این شهرستان واقع شده است.
نیک شهر
فاصلهٔ این شهر تا زاهدان 576 کیلومتر است. برخی از جاذبه های فرهنگی تاریخی این شهرستان عبارت اند از:
1 قلعۀ نیک شهر: درقسمت غربی نی کشهر در حاشیهٔ رودخانهٔ کنگ واقع شده است.
2 قلعۀ قصرقند: در مرکز شهر قصرقند درقسمت شرق مسجد جامع در خیابان امام خمینی قرار دارد.
کنارک
فاصلهٔ این شهر تا زاهدان 717 کیلومتر است. برخی از جاذبه های فرهنگی تاریخی این شهرستان عبارت اند از:
خانه های قدیمی آریان: اثر مذکور با زیربنایی حدود 207 متر مربع در بافت قدیمی شهر کنارک قرار دارد.
شهرستان گردشگرپذیر چابهار
چابهار با فاصلهٔ 683 کیلومتر تا زاهدان در منتهی الیه جنوب شرقی ایران درکنار آب های گرم عمان واقع است. جاذبه های فرهنگی تاریخی این شهرستان عبارت اند از:
1 مقبرۀ سیّد غلام رسول: در حاشیهٔ ضلع شرقی خلیج چابهار قرار دارد.
2 قلعۀ تاریخی تیس (معروف به قلعۀ پرتغالی ها): دربخش مرکزی، 5 کیلومتری شمال غربی چابهار قرار گرفته است.
ب) برخی از جاذبه های طبیعی استان
جاذبه های طبیعی سیستان
1 دریاچۀ هامون: بزرگ ترین پهنهٔ آب شیرین ایران و زیستگاه انواع پرندگان مهاجر از جمله فلامینگو، پلیکان، درنا، کفچه، انواع اردک، غاز، قو، چنگر(چور) و طاووسک است.
2 کوه خواجه یا کوه رستم: تنها پدیده طبیعی دشت سیستان است که به صورت برجستگی بازالتی سیاه رنگی با ارتفاع 609 متر از سطح دریا خودنمایی می کند.
3 چاه نیمه ها: در جنوب شرقی زابل در کنار روستای قلعه نو (شهرستان زهک) چاله های طبیعی بزرگی وجود دارد که آب رودخانهٔ هیرمند به وسیله کانالی به آن سرریز می شود و به صورت دریاچهٔ مصنوعی در آمده است.
برخی از جاذبه های طبیعی خاش
1 کوه تفتان: این کوه آتشفشان نیمه فعّال در جنوب شرق ایران در شمال شرقی شهرستان خاش است که فعالیت آن فوران دود گوگرد به همراه بخار آب است. کوه تفتان 3941 متر از سطح دریا ارتفاع دارد.
2 درخت کهنسال روستای دهپابید: این درخت در نزدیکی شهرستان خاش و در روستای دهپابید قرار دارد. این سرو کهنسال 1200 سال قدمت دارد و دارای تنه ای پهن و شاخ و برگی انبوه است.
برخی از جاذبه های طبیعی ایرانشهر، دلگان و سرباز
1 کوه بزمان معروف به کوه خضر: این کوه در شمال چالهٔ جازموریان با ارتفاع 3503 متر از سطح دریا قرار گرفته است که چالهٔ لوت را از چالهٔ جازموریان جدا می کند. این کوه بعد از تفتان بزرگ ترین قلهٔ استان است.
2 چشمۀ آب گرم طبیعی و معدنی: چشمهٔ طبیعی و معدنی آب گرم بزمان واقع در جنوب غربی بزمان در محلّی به همین نام است که دارای آثار فراوانی در درمان بیماری های پوستی، مفصلی و ضرب دیدگی است.
3 دریاچۀ فصلی جازموریان: این دریاچه در منطقهٔ دلگان، غربی ترین منطقهٔ استان واقع شده است که در بعضی از فصول به خصوص درزمستان دارای آب و تابستان ها، خشک است.
4 تمساح پوزه کوتاه سرباز: این جانور باقی مانده ای از نسل کروکودیل هاست که مردم محلّی به آن «گاندو» می گویند.
برخی از جاذبه های طبیعی زابلی
منطقۀ جنگلی بیرگ زابلی: قسمت اعظم این منطقه در شهرستان زابلی واقع شده است. پوشش گیاهی منطقه شامل زیتون وحشی، بادام کوهی و بنه است و حیواناتی همچون سمور سنگی، خرس سیاه، قوچ، میش، کل و بز در این منطقه زندگی می کنند.
برخی از جاذبه های طبیعی چابهار و کنارک
1 سواحل: دارای صخره های بزرگی است که در اثر پیشروی آب دریا و فرسایش سنگ های رسوبی به وجود آمده است. اوج زیبایی، شکوه و قدرت لایزال کردگار را مجسّم در پردهٔ بی نظیر امواج این سواحل می توان دید.
2 محیط زیست دریایی: محیط زیست دریایی شامل مرجان ها، لاک پش تهای دریایی، پستان داران دریایی، زیستگاه های جلبکی، جنگل های مانگرو، مناطق حفاظت شده و تالاب بین المللی است.
3 کوه های مینیاتوری چابهار (تپه های بدلندی): این کوه ها از دیدنی های حیرت انگیز چابهار است که به موازات ساحل از منطقهٔ کچو تا نزدیک خلیج گواتر امتداد دارد.
4 گل فشان ها: بزرگترین و مشهورترین گل فشان ایران در روستای کهیر شهرستان کنارک است که حدود 65 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. گل فشان ها معمولاً به صورت گنبد یا مخروطی شکل و در برخی جاها به صورت حوضچه های مملو از آب و گل مشاهده می شوند، ابعاد آنها متفاوت است. گل فشان ها به علت گازهای هیدروکربور یا بخار آب درجه حرارت زیادی دارند و از اعماق زمین به بالا می آیند.
منطقۀ آزاد تجاری و صنعتی چابهار
یکی از نقاط دیدنی و تجاری استان که در سال های اخیر در زمینهٔ گردشگری رونق یافته منطقهٔ آزاد تجاری و صنعتی چابهار است و ازلحاظ تجاری (صادرات، واردات، ترانزیت کالا) و صنعتی (تولید و بسته بندی کالا) اهمیّت فراوانی دارد. این منطقه با ایجاد مراکز خدماتی و رفاهی همچون هتل ها، رستوران ها، پلاژها و مراکز تفریحی یکی از ارکان گردشگری استان محسوب می شود.