جغرافیای انسانی استان کهگیلویه و بویراحمد
تقسیمات سیاسی استان
به دنبال شورش ایل بویراحمد در تیرماه سال ١٣٤٣ شمسی طبق مصوبهٔ مجلس شورای ملی وقت کهگیلویه و بویراحمد از استان های فارس و خوزستان جدا شد و با عنوان فرمانداری کهگیلویه و بویراحمد به مرکزیت یاسوج، مستقل شد و در خردادماه ١٣٥٥به استان تبدیل گردید. استان کهگیلویه و بویراحمد یکی از همگن ترین استان ها از لحاظ بافت فرهنگی، قومی و مذهبی است.
فهرست شهر های کهگیلویه و بویراحمد
| ردیف | نام شهر | شهرستان | جمعیت | رتبه در شهرستان |
|---|---|---|---|---|
| ۱ | یاسوج | بویراحمد | ۹۶٬۷۸۶ | ۱ |
| ۲ | دوگنبدان | گچساران | ۸۱٬۹۰۲ | ۱ |
| ۳ | دهدشت | کهگیلویه | ۴۹٬۹۹۵ | ۱ |
| ۴ | لیکک | بهمئی | ۱۲٬۲۲۶ | ۱ |
| ۵ | چرام | کهگیلویه | ۱۱٬۹۸۰ | ۲ |
| ۶ | لنده | کهگیلویه | ۱۰٬۵۴۰ | ۳ |
| ۷ | باشت | باشت | ۸٬۲۶۹ | ۱ |
| ۸ | سی‌سخت | دنا | ۶٬۳۴۲ | ۱ |
| ۹ | سوق | کهگیلویه | ۵٬۸۹۰ | ۴ |
| ۱۰ | دیشموک | کهگیلویه | ۴٬۰۵۳ | ۵ |
| ۱۱ | سرفاریاب | چرام | 2،800 | ۶ |
| ۱۲ | قلعه ریسی | شهرستان کهگیلویه | 2،604 | ۲ |
| 13 | مارگون | بویراحمد | ۲٬۵۳۸ | ۲ |
| 14 | پاتاوه | دنا | ۱٬۹۲۵ | ۲ |
| 15 | چیتاب | دنا | ۱٬۵۶۱ | ۳ |
| 16 | گراب سفلی | بویراحمد | ۴۱۶ | ۳ |
شیوه های زندگی در استان
زندگی کوچ نشینی
مدنیت امروزه، نظام های تحول یافته ای هستند که به تدریج در طول تاریخ و
به سرعت در قرن اخیر از زندگی کوچرویی به سمت روستا و شهرنشینی تغییر
معیشت داده اند. سابقهٔ زندگی عشایر در دامنه های زاگرس که استان ما نیز در
این ناحیه قرار دارد، به علّت وجود شرایط طبیعی (وجود کوهستان ها و دامنه
های ییلاقی آنها از یک سو و دشت های قشلاقی مجاورآنها از سوی دیگر) دارای
قدمتی چندین هزار ساله است.
ایلات و مناطق ییلاقی و قشلاقی و جمعیت عشایری استان: استان
کهگیلویه و بویراحمد زیستگاه کوچ شش ایل بومی: بویراحمد، بهمئی، طیبی، دشمن
زیاری، چرام و باشت و بایویی با ۱۶ تیره طایفه و ۱۸۱۶ اولاد می باشد.
اقامت تیره هایی از ایلات قشقایی و ممسنی از استان فارس را در فصولی از
سال، در استان می بایست به جامعهٔ عشایری استان نیز اضافه گردد. جامعهٔ
عشایری کوچرو استان که ۱۲ درصد جمعیت استان را تشکیل می دهد، به استناد
نتایج تفصیلی سرشماری سال ۱۳۸۷ در برگیرندهٔ ۱۱۱۲۰ خانوار با جمعیتی بالغ
بر ۷۰۷۶۲ نفر است. از این تعداد ۷۱۹۷ خانوار آن در دورهٔ ییلاقی غالباً در
شهرستان های بویراحمد و دنا اقامت دارند، که جمعیتی معادل ۴۴۷۴۴ نفر را در
خود جای داده اند. در قشلاق نیز شهرستان های کهگیلویه و بهمئی و چرام ۶۲۳۴
خانوار با جمعیتی بالغ بر ۴۰۴۹۱ نفر و شهرستان های گچساران و باشت ۱۸۶۹
خانوار با جمعیتی معادل ۱۰۹۶۰ نفر از جامعهٔ عشایری استان را در خود جای
داده اند.
نقش و اهمیّت عشایر: عشایر همواره در طول تاریخ خدمات مختلف و ارزنده ای را در بخش های تولیدی و اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی و حتّی نظامی و دفاع از امنیت ملی به جامعهٔ ایرانی ارائه داده اند. نقش عشایر در تولید و اقتصاد استان تأمین ۵۰ درصد مواد پروتئینی و لبنی استان ( ۷۹۱۰ تن گوشت قرمز معادل 60/5 درصد، ۲۷۶۰۰ تن شیر معادل ۳۹ درصد و 284 تن پشم و مو و درصد تولیدات باغی) است. این فقط بخشی از نقش این جامعهٔ مولد و کم هزینه در تولید و اقتصاد استان است. عشایر نقش مهمی در تولید صنایع دستی از جمله قالی، قالیچه، گبه، گلیم، زیلو، ورنی و جاجیم، پلاس (چادر) و حصیر در استان و کشور را به عهده دارند. با توجّه به تنوع و تعدد ایل ها و طوایف عشایری در استان ما و دارا بودن ویژگی های فرهنگی، و آداب و رسوم و موسیقی های محلی و ... زندگی عشایر می تواند نقش مهمی در توسعهٔ گردشگری، اکوتوریسم (طبیعت گردی)، توریسم فرهنگی و عشایری داشته باشد.
زندگی روستایی
این استان در امتداد
رشته کوه های زاگرس قرار گرفته و پرچین و شکن ترین، ناهموارترین و خشن
ترین سیمای این رشته کوه ها را به خود اختصاص داده است. قرار گرفتن بخش
شمال و شمال شرق استان در مسیر پرچین و شکن سلسله کوه های زاگرس و بخش جنوب
و جنوب غربی آن در دشت های پست ساحلی جنوب، سبب شده که بارزترین چهرهٔ
زمین ساختی و متنوع ترین سیمای توپوگرافیک، و آب و هوا در این منطقه دیده
شود. این ویژگی های مهم باعث شده جامعهٔ روستایی متنوع و زیبایی در استان
کهگیلویه
و بویراحمد شکل بگیرد. شکل روستاهای استان روستاهای استان از نوع متمرکزند و به سه دسته تقسیم می شوند:
۱ روستاهای دشتی
۲ روستاهای پلکانی
۳ روستاهای طولی
نام گذاری روستاهای استان تحت تأثیر عواملی بوده است که مهم ترین آنها عبارت اند از:
۱ نام گذاری بر اساس یکی از عوامل جغرافیایی یا خصایص طبیعی منطقه: این گونه روستاها خود به چهار دسته تقسیم می شوند:
الف) روستاهایی که نامشان متناسب با موقعیت عمومی یا موقعیت اختصاصی آنهاست: مانند: میان تنگان پاده چهار راه راستکوه سر آسیاب
ب) روستاهایی که نامشان از گیاهان و حیوانات منطقه گرفته اند ، مانند: چال انجیر، پازنان
پ) روستاهایی که نام آنها از کوه، سرچشمه، رود و عوارض طبیعی دیگر منشأ می گیرد، مانند: سر تنگ وسطا گچسر آب شیرین سرخیار دم چنار
ت) روستاهایی که بر اساس وضع اقتصادی و منطقه نام گذاری شده اند، مانند: گندمکال جوکال
۲ نام گذاری تاریخی (مثلاً روستایی که بعد از انقلاب نام خود را از « جاخانی » به قیام تغییر داد).
الف) شخصیت های محلی، مانند: اکبر آباد حسین آباد مال ملا مال آخوند
ب) قلاع نظامی، مانند: قلعه دختر قلعه رئیسی
پ) اقوام و ملل، مانند: دشت روم چیتاب
ت) نام های مذهبی، مانند: امام زاده جعفر بی بی حکیمه بی بی خاتون
ث) نام گذاری محلی، مانند: مالب الگن
منابع درآمد روستاییان استان
با توجّه به موقعیت جغرافیایی استان شیوه های تولید و منابع درآمد روستاییان این استان متفاوت است.
الف) کشاورزی: بخش عمدهٔ فعالیت های اقتصادی روستاهای استان را کشاورزی تشکیل می دهد که به دو صورت سنتی و صنعتی انجام می گیرد.
۱ زراعت:
به دلیل کوهستانی بودن ، اراضی زراعی استان پراکنده اند و دارای محصولاتی
از قبیل گندم، جو، عدس (عمدتاً دیمی)، برنج، ذرت، کلزا، پیاز، گوجه فرنگی،
خربزه، هندوانه و ... می باشند.
۲ باغداری: با توجّه به شرایط
متنوع آب و هوایی در استان انواع میوه های سردسیری (انگور ،گردو ، هلو ،
گیلاس، زردآلو، سیب و ...) و گرمسیری ( انار ، مرکبات ، خرما و ...) وجود
دارد که بخشی در استان به مصرف می رسد و مابقی به استان های هم جوار و حتّی
کشورهای حاشیهٔ خلیج فارس صادر می گردد.
۳ شیلات: وفور و کیفیت بالای آب استان شرایط پرورش ماهیان سردآبی را فراهم کرده است (از قبیل قزل آلا کپور و غیره...).
۴ زنبورداری: وجود مراتع وسیع، جنگل های انبوه، تنوع گیاهان مرتعی و تنوع اقلیمی مناسب زمینهٔ پرورش و نگه داری زنبورداری عسل را فراهم کرده است.
۵ دامداری:
این استان کوهستانی است و مراتع وسیع آن از جمله قابلیّت های مهم برای
ایجاد دامداری سنتی و صنعتی می باشد. در سال های اخیر نیز دامداری به سبک
جدید علمی در بعضی از مناطق استان رواج یافته است.مثل گاوداری های شیری ،
صنعتی ، پروار بندی بره و گوسفند ، مرغداری صنعتی؛ به تبع آن کشتارگاه های
صنعتی ایجاد شده است.
ب) صنایع دستی: میل به زندگی شهری و مهاجرت
های بی رویه و عدم توجّه به تولیدات روستایی (روستای مولد)، صنایع دستی نه
تنها رونق نیافته بلکه از آنچه بوده محدودتر شده است. ولی هنوز در برخی از
نقاط استان بافت قالی، جاجیم، گلیم، پلاس (چادر) و گبه رواج دارد.
زندگی شهری
سابقۀ شهرنشینی در استان
شهرنشینی
در استان از سابقهٔ دیرینه ای برخوردار است و به قبل از اسلام برمی گردد.
شهر قدیمی دهدشت یا بلاد شاپور و تل خسرو در ۵ کیلومتری جنوب شهر فعلی
یاسوج از نقاط باستانی این استان است. محدودهٔ کنونی استان نیز تا سال ۱۳۳۷
با اکثریت مطلق به صورت زیستگاه عشایر و محل سکونت ایلات بوده است.
مکان یابی شهرهای استان: در استان کهگیلویه و بویراحمد با توجّه به پستی
و بلندی زمین می توان محل استقرار شهرها را به شکل های زیر تقسیم کرد:
۱
شهرهای واقع در ناحیهٔ کوهستانی مرتفع این شهرها در مناطق ییلاقی استان
شکل گرفته اند که از آن جمله یاسوج، سی سخت، مارگون را می توان نام برد.
۲ شهرهای واقع در کوهپایه ها
۳ شهرهای واقع در پیش کوه های زاگرس شهرهای دوگنبدان و سوق لیکک و ... در میان تپه ماهورها شکل گرفته اند.
جمعیت استان
شناخت ویژگی های جمعیت در هر سطح کشور (استان، شهرستان و ...) به عنوان
یکی از ابزارهای مهم در امر برنامه ریزی های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی،
آموزشی و ... محسوب می گردد.
ویژگی های کلی جمعیت استان
جمعیت استان ما طبق آخرین سرشماری در سال ۱۳۸۵ برابر ۶۳۴۲۹۹ نفر بوده که
0/9 درصد از جمعیت کشور را به خود اختصاص داده است. 47/64 درصد از جمعیت
استان در نقاط شهری و 52/36 درصد آن در نقاط روستایی و عشایری سکونت دارند.
بیشترین جمعیت استان ما در سرشماری ۱۳۸۵ مربوط به شهرستان بویراحمد با
۲۱۷۷۴۱ هزار نفر و کمترین جمعیت مربوط به شهرستان بهمئی ۳۵۶۳۷ هزار نفر
است. بیشترین نرخ رشد جمعیت در این دهه مربوط به شهرستان بهمئی معادل 9/83
درصد و کمترین نرخ رشد جمعیت در همین دوره مربوط به شهرستان دنا با 0/7
درصد و بالاترین نسبت شهرنشینی مربوط به بویراحمد با 47/7 درصد و کمترین
میزان شهرنشینی شهرستان که معادل 12/8 درصد بوده است.
پراکندگی جمعیت
از لحاظ میزان
پراکندگی جمعیت، شهرستان بویراحمد با ۳۹ درصد، پر جمعیت ترین و شهرستان
گچساران با ۲۳ درصد کم جمعیت ترین شهرستان استان بوده اند. میانگین تراکم
نسبی جمعیت استان 33/5 نفر در هر کیلومتر مربع است و شهرستان بویراحمد، به
دلیل وجود مراکز سیاسی و اداری و شرایط آب و هوایی مناسب با 38/6 نفر در
کیلومتر مربع پر تراکم ترین و شهرستان گچساران با 28/6 نفر در کیلومتر
مربع، کم تراکم ترین ناحیهٔ استان به شمار می رود.
مهاجرت
استان کهگیلویه و بویراحمد در دورهٔ سال های ۶۵ ۱۳۵۵ یکی از
استان های مهاجرپذیر کشور بوده است. در این دوره استان ما با خالص مهاجرت ۷
هزار نفر، مهاجر پذیر بوده است، امّا در دورهٔ سال های ۷۵ ۱۳۶۵ روند
مهاجرت استان برعکس شده؛ یعنی از مهاجرپذیر به مهاجرفرست تبدیل شده است و
در نهایت استان کهگیلویه و بویراحمد در دورهٔ سال های ۸۵_۱۳۷۵ نیز یکی از
استان های مهاجرفرست کشور بوده است. در همین دوره استان ما در میان استان
های مهاجرفرست با مهاجرفرستی ۱۵ هزار نفری در مقایسه با جمعیت استان در
ردهٔ دهم کشور قرار گرفته است. در این دو دوره ۲۸ هزار نفر به استان وارد و
۴۳ هزار نفر از استان خارج شده اند. مهاجران وارده شده به استان 0/6 درصد
کل مهاجران کشور را تشکیل می دهند، در حالی که مهاجران خارج شده از استان
0/91 درصد کل مهاجران خارج شده در سطح کشور می باشند. در مقایسهٔ مهاجرت در
استان و کشور ملاحظه می شود که سهم استان در مهاجرفرستی در دورهٔ سال های
۱۳۷۵ و ۱۳۸۵ تقریباً ثابت مانده و استان 0/9 درصد از مهاجران خارج شده در
کل کشور را به خود اختصاص داده است.