جغرافیای انسانی استان یزد
تقسیمات سیاسی استان
در اولین دورهٔ قانون گذاری در سال ۱۲۸۵ هجری شمسی پس از نهضت مشروطیت قانون تشکیل ایالات و ولایات به تصویب رسید. در این دوره ایران به چهار ایالت و ۱۲ ولایت تقسیم شد که یزد یکی از ولایات بوده است. در تقسیمات کشوری سال ۱۳۱۶ هجری شمسی ایران به ۱۰ استان تقسیم شد که اصفهان و یزد شامل استان دهم بودند.در سال ۱۳۴۸ یزد به فرمانداری کل و در سال ۱۳۵۲ به استان تبدیل شد. استان یزد در حال حاضر دارای ۱۱ شهرستان، ۲٣ شهر، ۲١ بخش و ۵۳ دهستان می باشد.
| ردیف | نام شهر | شهرستان | جمعیت سال ۹۰ | رتبه در شهرستان |
|---|---|---|---|---|
| ۱ | یزد | یزد | ۴۸۶،۱۵۲ | ۱ |
| ۲ | میبد | میبد | ۶۶،۹۰۷ | ۱ |
| ۳ | اردکان | اردکان | ۵۶،۷۷۶ | ۱ |
| ۴ | حمیدیا | یزد | ۳۷،۴۲۸ | ۲ |
| ۵ | بافق | بافق | ۳۳،۸۸۲ | ۱ |
| ۶ | مهریز | مهریز | ۲۸،۴۸۳ | ۱ |
| ۷ | ابرکوه | ابرکوه | ۲۳،۹۸۶ | ۱ |
| ۸ | شاهدیه | یزد | ۱۶،۵۷۱ | ۳ |
| ۹ | تفت | تفت | ۱۵،۷۱۷ | ۱ |
| ۱۰ | اشکذر | صدوق | ۱۵،۶۶۳ | ۱ |
| ۱۱ | هرات | خاتم | ۹٬۴۴۲ | ۲ |
| ۱۲ | زارچ | یزد | ۱۰،۷۵۳ | ۴ |
| ۱۳ | مروست | خاتم | ۸،۸۶۵ | ۲ |
| ۱۴ | بهاباد | بهاباد | ۷،۶۵۲ | ۲ |
| ۱۵ | مهردشت | ابرکوه | ۷،۳۹۰ | ۲ |
| ۱۶ | بفروئیه | میبد | ۶،۴۸۶ | ۲ |
| ۱۷ | احمدآباد | اردکان | ۴٬۵۵۷ | ۲ |
| ۱۸ | ندوشن | صدوق | ۲،۳۳۲ | ۲ |
| ۱۹ | عقدا | اردکان | ۱،۸۰۹ | ۳ |
| ۲۰ | نیر | تفت | ۱،۶۲۰ | ۲ |
| ۲۱ | خضرآباد | صدوق | ۲٬۷۲۹ | ۳ |
۱ شهرستان ابرکوه: این شهرستان در فاصلهٔ ۱۴۰
کیلومتری غرب مرکز استان با وسعتی حدود ۵۳۸۱ کیلومترمربع و جمعیت ۴۳۵۹۵ نفر
واقع شده است. این شهرستان دارای دو بخش مرکزی و بهمن و چهار دهستان است.
۲ شهرستان اردکان: این شهرستان در فاصلهٔ ۶۰
کیلومتری شمال غرب مرکز استان با مساحتی حدود ۲۳۶۶۵ کیلومتر مربع و جمعیت
۷۳۲۹۲ نفر واقع شده است. این شهرستان دارای سه بخش و پنج دهستان است.
۳ شهرستان بافق:
این شهرستان در جنوب شرقی مرکز استان و در فاصلهٔ ۱۱۸ کیلومتری با وسعتی
حدود ۷۰۴۸ کیلومتر مربع با جمعیتی در حدود ۲۵۰۸۸ نفر واقع شده است. این
شهرستان دارای یک بخش مرکزی و شش دهستان است.
۴ شهرستان بهاباد:
این شهرستان در فاصلهٔ ۲۰۰ کیلومتری شرق مرکز استان قرار دارد که وسعت آن
۸۲۳۵ کیلومتر مربع و جمعیت آن 20/000 نفر است. این شهرستان دارای دو بخش
مرکزی و آسفیج است. بهاباد در سال ۱۳۸۸ به شهرستان ارتقاء یافت.
۵ شهرستان تفت:
این شهرستان در ۱۸ کیلومتری جنوب غربی مرکز استان قرار دارد. وسعت این
شهرستان ۵۸۴۶ کیلومتر مربع با جمعیتی در حدود ۴۵۳۵۷ است. این شهرستان دارای
دو بخش مرکزی و نیر و تعداد ۱۰ دهستان است.
۶ شهرستان خاتم:
این شهرستان تقریباً در جنوبی ترین قسمت استان یزد با مساحتی در حدود ۸۲۰۱
کیلومتر مربع و جمعیت ۳۲۲۳۰ نفر واقع شده است. خاتم مشتمل بر دو بخش مرکزی و
مروست و چهار دهستان است.
۷ شهرستان صدوق: این شهرستان در
فاصلهٔ ۲۲ کیلومتری شمال غرب مرکز استان با وسعت ۵۵۵۲ کیلومتر مربع و جمعیت
۳۰۰۲۱ نفر واقع شده است. مرکز این شهرستان اشکذر است و دارای دو بخش مرکزی
و خضر آباد و سه دهستان است.
۸ شهرستان طبس: این شهرستان به
عنوان وسیع ترین شهرستان استان و کشور با مساحتی حدود ۵۵۸۰۸ کیلومتر مربع و
جمعیت ۶۶۴۳۲ نفر در شمال شرق مرکز استان واقع شده است و مشتمل بر سه بخش
مرکزی، دیهوک و دستگردان و دارای هشت دهستان است.
۹ شهرستان مهریز:
این شهرستان در فاصلهٔ ۳۰ کیلومتری جنوب شهر یزد با وسعت ۶۷۷۶ کیلومترمربع
و جمعیت ۴۴۳۹۱ نفر واقع شده و از یک بخش مرکزی و پنج دهستان تشکیل شده
است. شهر مهریز را به علت دارا بودن مواهب طبیعی، باغ شهر می خوانند.
10 شهرستان میبد: این شهرستان در ۵۰ کیلومتری
شمال غرب مرکز استان واقع شده است.میبد با وسعتی معادل ۱۳۳۰ کیلومتر مربع
جمعیتی در حدود ۷۴۳۳۳ نفر را در خود جای داده و از نظر تراکم جمعیتی با
55/9 نفر در کیلومتر مربع بعد از شهرستان یزد قرار دارد. میبد شامل یک بخش
مرکزی و دو دهستان بفروئیه و شهدا است.
۱۱ شهرستان یزد: شهرستان
یزد در قسمت مرکزی استان و با جمعیتی حدود ۵۲۶۲۷۶ نفر و مساحتی معادل ۲۴۶۲
کیلومتر مربع از چهار شهر (یزد، زارچ، شاهدیه و حمیدیا)، دو بخش و چهار
دهستان تشکیل یافته و در واقع بیش از نیمی از جمعیت استان در این شهرستان
سکونت دارند.
شیوه های زندگی در استان
شیوهٔ زندگی مردم هر منطقه تا حدودی تابع شرایط آب و
هوایی است و اثر آن را در شهرسازی و معماری می توان یافت. قدمت تمدن و
آبادی نشینی در این سرزمین از هزارهٔ سوم پیش از میلاد فراتر می رود. در
کشور ما ایران مردم به سه شیوهٔ شهری روستایی و کوچ نشینی زندگی می کنند.
در این درس با شیوه های زندگی در استان یزد آشنا می شوید.
الف) زندگی شهری:
استقرار جمعیت در استان یزد با توجه به موقعیت ویژهٔ جغرافیایی آن،
مبارزهٔ مستمر با بیابان، دشواری های طبیعی و همچنین تلاش بی امان برای دست
یابی به آب بوده است و به همین دلیل این استان ضریب شهرنشینی بالاتری نسبت
به کل کشور دارد.
سکونتگاه های شهری در استان یزد: در حال حاضر در استان یزد ۱۱ شهرستان و ۲۳ شهر وجود دارد که به بررسی ۱۱ شهرستان می پردازیم.
شهرستان یزد: شهر یزد
از نظر موقعیت جغرافیایی در مرکز استان یزد قرار دارد. جمعیت این شهر طبق
سرشماری سال ۱۳۸۵ مرکز آمار ایران برابر با ۵۲۶۲۷۶ نفر بوده و بیش از ۵۳
درصد جمعیت استان در این شهر سکونت دارند. یکی از علل تمرکز جمعیت در این
شهرستان وجود مراکز صنعتی است. صنایع نساجی و پوشاک از جمله گروه های مهم
صنعتی استان اند که عمدتاً در این شهرستان قرار دارند. علاوه بر آن سابقهٔ
تاریخی و فرهنگی دیرپای آن نیز در جذب جمعیت آن دخالت دارد. یزد اولین شهر
خشت خام جهان و دومین شهر تاریخی جهان است. یزد به دلیل وجود جاذبه های
شغلی، رفاهی و تمرکز اداری پر جمعیت ترین شهرستان استان به شمار می رود.
تولیدات صنایع دستی این شهر تا قبل از دورهٔ ماشینی شدن صنایع به دلیل
کیفیت و برخورداری از اصالت هنری دارای شهرت جهانی بوده و هنوز هم به طور
نسبی از کیفیت خوبی برخوردار است. شهر یزد دارای صنایع مدرن و پیشرفته،
بیمارستان های مجهز و متعدد و نیروی انسانی متعهد و متخصص، دارای سرمایه
های مادی و معنوی است که ضمن حفظ سنت گذشته این شهر را آباد و توانمند در
مسیر توسعه، حفظ می کند.
شهرستان میبد: این شهر بعد از شهر یزد دومین شهر پر جمعیت استان است و 7/5 درصد جمعیت استان را در خود جای داده است.
شهرستان اردکان: این شهرستان در شمال غرب استان است و 7/3 درصد از جمعیت استان در آن زندگی می کنند.
شهرستان طبس: در شمال شرق استان و با 6/7 درصد جمعیت استان قرار دارد.
شهرستان تفت: در جنوب غرب استان یزد و دارای 4/7 درصد جمعیت استان قرار دارد.
شهرستان مهریز: در جنوب شهر یزد و دارای 4/4 درصد جمعیت استان قرار دارد.
شهرستان ابرکوه: در غرب شهر یزد و دارای 4/3 درصد جمعیت استان است.
شهرستان خاتم: در جنوبی ترین نقطهٔ استان و دارای 3/2 درصد جمعیت استان است.
شهرستان صدوق: در شمال غرب شهر یزد و دارای 3 درصد جمعیت استان است.
شهرستان بافق: در جنوب شرقی استان با 2/8 درصد جمعیت استان است.
شهرستان بهاباد: در شرق استان و دارای 2/5 درصد جمعیت استان است.
ب) زندگی روستایی: در
سال ۱۳۸۵ کمتر از 20/1 درصد از جمعیت استان در روستاها زندگی می کردند که
اغلب به فعالیت های زراعی، باغداری، دامداری یا صنایع دستی مشغول بودند.
از نظر پراکندگی جغرافیایی اکثر این سکونتگاه ها در نواحی مرکزی، غرب و
جنوب غربی استان به دلیل وجود نواحی پایکوهی، مخروط افکنه ها و دشت های
حاصلخیز استقرار یافته اند. نقش شیرکوه و دره های آن از نظر آب و هوا و
ملایمت شرایط جوی حائز اهمیت است. عوامل انسانی نظیر راه های ارتباطی، حمل و
نقل مناسب نیز در پراکندگی جمعیت مؤثر است.
ج) زندگی کوچ نشینی:
در استان یزد زندگی کوچ نشینی محدودی در مناطقی از جنوب و شمال استان مانند
شهرستان خاتم و منطقهٔ دستگردان طبس دیده می شود. کوچ نشین های شهرستان
خاتم از استان فارس در بعضی از فصول سال، به این منطقه کوچ و همچنین در
دستگردان طبس کوچ نشین های دامدار در مواقعی از سال به این منطقه کوچ می
کنند.
جمعیت استان
استان یزد با ۱۳۰۳۰۴ کیلومتر مربع مساحت، ۹۹۰۸۱۸ نفر
جمعیت دارد. تراکم جمعیت استان کم و 7/5 نفر در هر کیلومتر مربع است.
شهرستان های یزد و طبس با ۲۱۲ و 1/2 نفر به ترتیب بیشترین و کمترین تراکم
را دارند. اکثریت جمعیت استان شهرنشین و طبق آمار ۱۳۸۵ تعداد ۷۸۹۸۰۳ نفر
در شهرهای استان ساکن بوده اند. در این میان شهر یزد با توجه به مرکزیت و
وجود امکانات، بیشترین جمعیت را دارد.
مهاجرت و آثار آن
مهاجرت
یکی از ویژگی های جمعیتی استان یزد است. مسیر جابه جایی جمعیت در داخل
استان از قدیم مدل روستا شهری بوده و دلیل آن دافعه های طبیعی از جمله
کمبود آب و جاذبه های اجتماعی اقتصادی شهرها به ویژه شهر یزد است. میزان
ورودی مهاجر به استان ۱۴۳۱۶۷ نفر و خروجی ۱۰۰۰۸۸ نفر در دهه ۸۵ ١٣٧٥ بوده
است.
در سال های اخیر به دلیل توسعهٔ همه جانبهٔ یزد در ابعاد گوناگون
(آموزشی بهداشتی صنعتی) افراد زیادی از استان های هم جوار نیز وارد استان
شده اند. امروزه مهاجرت سبب تغییر کاربری اراضی، توسعهٔ آپارتمان سازی،
تغییر چهرهٔ سنتی شهر، آلودگی هوا، مشکل ترافیک، مسکن و اشتغال در مرکز
استان شده است.