فارس
استان فارس هفتمین استان از ۳۱ استان ایران استکه در بخش نیمروز این کشور واقع شده‌است.آب و هوای استان فارس در نقاط مختلف این استان به سه دسته کوهستانی، معتدل و گرم تقسیم می‌شود. این استان با مساحتی در حدود ۱۲۲٬۶۰۸ کیلومتر مربع، چهارمین استان بزرگ و با جمعیتی معادل ۴٬۵۲۸٬۵۱۳ نفر، بر طبق برآورد جمعیتی سال ۱۳۸۹ خورشیدی سازمان ملی آمار ایران، چهارمین استان پرجمعیت ایران به‌شمار می‌رود. بر اساس تقسیمات کشوری اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۹۰ خورشیدی، استان فارس به ۲۹ شهرستان، 100شهر، ۸۳ بخش و ۲۰۴ دهستان تقسیم شده‌است. مرکز استان فارس، شهر شیراز است که بر طبق برآورد جمعیتی سال ۱۳۸۹ خورشیدی سازمان آمار ایران به همراه حومه خود، جمعیتی معادل ۱،۷۴۹،۹۲۶ نفر داشته که پرجمعیت‌ترین شهر این استان محسوب می‌شود. از دیگر شهرهای پرجمعیت این استان می‌توان به شهرهای مرودشت، کازرون، جهرم و فسا اشاره کرد. در این استان، امروزه به جز اکثریت فارسی‌زبان اقوام مختلفی نیز در این استان زندگی می‌کنند؛ از جمله لرها،قشقایی‌ها، عرب خمسه و لک، که هر یک به گویش‌ها و زبان‌های مختلفی مانند فارسی، لری، لارستانی، قشقایی، سیوندی، دوانی، اردکانی، عربی و کهمره‌ای (بککی) سخن می‌گویند. منابع مهم اقتصادی استان فارس بر پایه کشاورزی و دامداری، شهرک‌های مختلف صنعتی، پالایشگاه‌ها، صنایع پتروشیمی و نیروگاه‌های مختلف بنا شده‌است. استان فارس با وجود جاذبه‌های متعدد تاریخی، طبیعی و مذهبی، یکی از مراکز مهم گردشگری ایران است. همچنین تعدادی از مراکز مهم دانشگاهی ایران در این استان واقع شده‌است.
جغرافیای طبیعی استان فارس
موقعیت جغرافیایی و وسعت
استان زیبای فارس به عنوان
پلی حد فاصل جنوب و مرکز کشور محسوب می شود و از گذشته های دور از راه های
مهم و حلقهٔ دست یابی به فلات مرکزی ایران بوده است. این استان حدوداً بین
مدارهای ° ٢٧ و ° ٣١ عرض شمالی و نصف النهار های ° ٥٠ و ° ٥٥
طول شرقی قرارگرفته است. استان فارس به مساحت تقریبی ١٢٢ هزار کیلومتر مربع 7/4 درصد از وسعت کشور را به خود اختصاص داده است.
ناهمواری های استان
منطقۀ کوهستانی
حدود ٧٠ درصد از وسعت استان فارس در ناحیهٔ کوهستانی قرار داردو استان فارس در ناحیهٔ کوهستانی زاگرس قرار دارد و بیشترین پهنای زاگرس در فارس است. ارتفاعات فارس در دورهٔ ترشیاری به وجود آمده اند. در پیدایش و تعیین شکل کوه ها دو دسته عوامل درونی و بیرونی یکی در پیدایش و دیگری در تغییر آنها نقش دارند. عوامل درونی همان حرکت و فشار آوردن صفحهٔ زمین ساخت عربستان به ایران است و منظور از عوامل بیرونی همان نیروی فرسایش است که در تعیین شکل نهایی زاگرس فارس مؤثر بوده اند.
ویژگی های مهم زاگرس فارس:
- کوه های فارس با گذشت میلیون ها سال از پیدایش آنها (دورهٔ ترشیاری) جزء کوه های جوان محسوب می شوند.
- به علت فشار آوردن صفحهٔ عربستان، منطقهٔ فارس از نظر زمین ساختی فعال است، این فشار یا حرکت کوه زایی نه تنها باعث چین خوردگی می گردد؛ بلکه باعث ایجاد گسل های متعددی شده که نقش مهمی در لرزه خیزی استان دارند.
- جنس ساختمان کوه های فارس اغلب سنگ های آهکی (کلسیم کربنات) می باشد. این سنگ ها دارای درز و شکاف های فراوان اند و موجب تشکیل سفرهٔ آب های زیر زمینی غنی شده است، همچنین در این کوه ها انواع اشکال فرسایش آهکی یا (کارستیک) که بر اثر انحلال و رسوب گذاری شکل گرفته اند دیده می شود.
- زاگرس در نواحی غرب و شمال غرب استان، به علت مرتفع بودن کوه ها و فشردگی چین ها اگر چه محدودیت هایی را در توسعهٔ راه های ارتباطی و حمل و نقل ایجاد کرده است؛ اما به سمت نواحی مرکزی و جنوب و شرق، ارتفاعات پراکنده تر و کم ارتفاع تر می شود.
گنبد نمکی
استان فارس از نظر تعداد گنبد نمکی، مقام اوّل را در کشور دارد؟ این پدیدهٔ طبیعی بیشتر در نواحی جنوبی و شرقی استان به خصوص در منطقهٔ لارستان وجود دارد. گنبد های نمکی، ساخت های زمین شناسی گنبدی شکلی اند که هستهٔ مرکزی آنها از نمک تشکیل شده است و اهمیت اقتصادی آنها به واسطهٔ داشتن مخازن نفتی و منابعی مانند پتاسیم، آهن و نمک است.
دشت ها
دشت های وسیع فارس
از رسوبات آبرفتی رودها تشکیل شده اند که وضعیت شان، برحسب اینکه در چه
موقعیت جغرافیایی قرار داشته باشند متفاوت است. در نواحی مرکزی و غربی
فارس، دشت های حاصل خیزی وجود دارد که به زیر کشت انواع محصولات کشاورزی
رفته است؛ در حالی که در برخی نواحی دیگر، به خصوص جنوب و شرق استان بیشتر
بیابان و کویر دیده می شود.
بیابان
حدود 1/84 میلیون هکتار، یعنی تقریباً ١٥ درصد مساحت استان را بیابان و مناطق درحال بیابان شدن در برمی گیرد. در مناطق کم بارش استان در شمال، بیابان های بوانات و آباده و در جنوب، بیابان های لارستان و لامرد را می توان نام برد. در برخی از مناطق بیابانی بر اثر تبخیر شدید، نمک روی سطح زمین را پوشانده و کویر به وجود آمده است؛ مانند: کویر قطرویه در شرق استان در محدودهٔ شهرستان نی ریز.
وضعیت آب و هوایی فارس
استان فارس، کوهستانی و در جهت عرض جغرافیایی گسترده شده است. اختلاف
ارتفاع و عرض جغرافیایی و ورود توده های هوا سبب تنوع آب و هوا در استان
فارس شده است. تنوع آب و هوایی، باعث تنوع در سایر اجزای محیطی شده است.
دما و بارش
تفاوت دما و بارش بین مناطق مختلف استان زیاد است. تفاوت میانگین دمای سالانهٔ استان حدود ١٠ درجهٔ سانتی گراد و تفاوت میانگین بارش از کم بارش ترین مناطق مانند آباده، لار، لامرد تا پربارش ترین مناطق مانند سپیدان، نور آباد، کازرون بیش از ٤ برابر است و میانگین بارش سالانه استان حدود ٣٠٠ میلی متر است که تقریباً 1/3 میانگین جهانی است. قسمت عمدهٔ بارش در فصولی صورت می گیرد که با فصل کشت و نیاز آبی کشتزارها مطابقت ندارد. شدت بارش (مقدار بارندگی در واحد زمان) نیز باعث جریان یافتن آب در بستر رودها و خروج سریع آن از منطقه می شود.
توده های هوایی مؤثر بر استان
تودۀ هوای سودانی: در فصل زمستان از مرکز کم
فشار سودان این تودهٔ هوا شکل گرفته با کشیده شدن به روی دریای سرخ فعال
شده و استان فارس را تحت تأثیر قرار می دهد و باعث بارش در بیشتر نقاط
استان می شود.
تودۀ هوای گرم عربستان: این
توده هوا در فصل تابستان از سمت شبه جزیرهٔ عربستان به سمت استان حرکت می
کند و نتیجهٔ آن گرما، کوتاه شدن دورهٔ فصل بهار و ورود ذرات گرد و خاک به
استان است.
تأثیر آب و هوا بر زیست بوم ها
آب و
هوا ترکیبی از عناصر مختلف مانند دما، رطوبت و ... است که تغییر هریک از
آنها در نقاط مختلف استان می تواند بر خاک، پوشش گیاهی، زندگی جانوری،
تمرکز جمعیت و نوع سکونتگاه ها و معیشت انسان ها تأثیر بگذارد. تنوع آب و
هوایی استان باعث تنوع زیست بوم ها شده است. در نواحی شمال غرب استان، اگر
چه منطقه کوهستانی است و از نظر سکونت و جذب جمعیت اهمیت زیادی ندارد، ولی
از جهت تأمین منابع آب و تعدیل درجهٔ حرارت برای مناطق پایکوهی و دشت های
استان اهمیت فراوان دارد. در این مناطق، پوشش گیاهی جنگل ها و مراتع مناسب
شکل گرفته است. در بخش مرکزی فارس دشت های وسیعی قرار دارد؛ وجود رسوبات
دانه درشت و ریز در مخروط افکنه ها موجب نفوذ آب به داخل زمین و تشکیل سفره
های زیر زمینی آب شده است و آب مورد نیاز کشاورزی مردم این نواحی را تأمین
می کند و محل اصلی تجمع فعالیت های انسانی است. در نواحی جنوبی و شرقی
استان به علت بارش کم و گرمای شدید، شوری و غیرحاصل خیز بودن خاک، امکانات
کشاورزی محدود است، فاصلهٔ روستاها و شهرها از یکدیگر زیاد است.
منابع طبیعی استان
آب های استان
آب های سطحی:
به جز رود کُر که از کوه های شمال غرب استان سرچشمه می گیرد و پس از
پیوستن رود سیوند به آن ، به دریاچهٔ بختگان می ریزد، بقیهٔ رودها مانند
قره آقاج،فهلیان، رود فیروز آباد، رودبال، شاپور، دالکی و ... از استان
خارج شده و در نهایت به خلیج فارس می ریزند؛ کُر پر آب ترین رود استان است.
رود قره آقاج نیز از کوه های غرب فارس سرچشمه گرفته و با طی مسیری طولانی
وارد استان بوشهر شده و به نام مند به خلیج فارس می ریزد.
با توجه به فصل بارش در استان فارس و وقوع خشکسالی های متعدد، کنترل و بهره وری از آب های سطحی امری ضروری است. اگر چه سابقهٔ سد سازی در این استان به زمان هخامنشیان می رسد؛ اما تنها سد مهم استان قبل از انقلاب اسلامی، سد درود زن بود که ضمن تولید برق نقش مهمی در کشاورزی نواحی اطراف خود داشته است. هم اکنون بعد از گذشت ٣٠ سال، طرح های بزرگ سد سازی در استان انجام شده است.
دریاچه ها
بیشترین تعداد دریاچه های دائمی کشور در استانفارس قرار دارد. نحوهٔ تشکیل و ویژگی دریاچه ها عبارت اند از:
- وجود گسل و شیب طبقاتی زمین عامل به وجود آمدن بیشتر دریاچه های استان است.
- تغذیهٔ دریاچه ها از طریق رودخانه های اطراف و چشمه های زیر زمینی صورت می گیرد.
- به برخی دریاچه های استان که حداقل ٢٣ ایام سال آب دارند و میزان حجم آب آنها در ماه های متفاوت تغییر می کند، دریاچهٔ دائمی گویند؛ مثل دریاچهٔ مهارلو و پریشان.
- اغلب دریاچه ها آب شور دارند؛ مثل بختگان، طشک، مهارلو و برخی دریاچه ها مثل پریشان (فامور) کافتر و تالاب ارژن آب شیرین دارند.
آب های زیر زمینی
بهره برداری از آب های زیر زمینی استان از سفره های آهکی و آبرفتی صورت می گیرد. استان فارس تنها معادل ٣٣ درصد میانگین بارش جهان را دریافت می کند، ولی میزان تبخیر آن معادل ٣ برابر میانگین تبخیر جهان است. محدودیت های زیادی از نظر منابع آب های سطحی وجود دارد، این امر سبب شده که از منابع زیر زمینی بیشتر استفاده شود به طوری که حدود ٧٤ درصد آب زراعی استان از منابع زیر زمینی تأمین می شود. برداشت بیش از حد، از این منابع به خصوص در بحرانی ترین دشت های استان مثل داراب، نی ریز، ارسنجان، ایج استهبان، داریون، خرامه، آباده، گراش، خفر و جهرم که جزء مناطق ممنوعه هم می باشند، بسیار نگران کننده است. همچنین بهره برداری بیش از حد باعث کاهش شدید ظرفیت سفره های آب زیر زمینی، آبدهی چاه ها، چشمه ها و قنات ها، افت کیفی منابع آب، شور شدن تدریجی آنها، ایجاد محدودیت در مصارف کشاورزی، صنعت، شرب و افزایش هزینه های تأمین انرژی می شود. حدود ٩٥ درصد آب استان در بخش کشاورزی مصرف می شود که از یکسو استان را به پایگاه تولیدات کشاورزی تبدیل کرده و از سوی دیگر باعث تخلیهٔ منابع آب شده است.
خاک های استان
خاک یکی از منابع طبیعی با ارزش است. وابستگی عمیق بشر به فراورده های گیاهی و حیوانی لزوم حفظ و نگهداری از خاک را طلب می نماید. در استان فارس خاک های تکامل یافته که دارای افق گچ، آهک و پتاسیم زیاد و فاقد رطوبت کافی جهت رشد گیاه است، بیشترین مساحت را به ویژه در بخش جنوب شرقی و شمال شرق در برگرفته است. در بخش های شمالی، غربی و مرکزی خاک هایی بر اثر نزولات جوّی به وجود آمده که افق غنی از مواد آلی با کلسیم زیاد دارد، وسعت این خاک ها کم و محدود و در شیب های تند، خاک های جوان تشکیل شده است. در منطقهٔ آسپاس اقلید، خاک مخصوص مناطق باتلاقی با مواد آلی زیاد و سیاه رنگ و در قسمت انتهایی دشت ها و حاشیه رودها خاک با بافت خیلی سنگین، رسی و نفوذ پذیری کم شکل گرفته است.
پوشش گیاهی
جنگل: جنگل در حدود ١٨ درصد سطح استان
را در برگرفته است. گونه های غالب جنگل شامل بلوط، بنه، زالزالک، گلابی
وحشی، اُرس (سرو کوهی) بادام کوهی و انجیر وحشی است. مساحت زیادی از نواحی
جنوبی استان را جنگل های کنار (سدر) در برگرفته است.خطراتی که جنگل های
فارس را تهدید می کند عبارت اند از:
- چرای بی رویه دام
- خشکسالی
- تأمین سوخت و مصارف روستایی
- آفات گیاهی
- تغییر کاربری زمین
- آتش سوزی
مرتع: مرتع، رویشگاه گیاهان علوفه ای است که حداقل مدتی از سال دارای پوشش گیاهی خودرو بوده و جهت چرای دام و حیوانات مناسب است. محدودهٔ مراتع در شرق و جنوب استان محل رویش گیاهانی مانند: درمنه، گز، گون، اسپند، اسفناج وحشی است. البته در بخش های مرکزی و غربی استان این پوشش گیاهی انبوه تر و گیاهان آن شامل: کنگر، جاشیر، شیرین بیان، خارشتر، شاتره و چوبک است. مراتع استان طی سالیان دراز، به علت چرای بی رویه دام ها و تبدیل آنها به اراضی کشاورزی همچنین تأمین سوخت، پوشش گیاهی خود را از دست داده اند. استان فارس از لحاظ وسعت مراتع مقام چهارم کشور را دارد. یکی از علل اهمیت مراتع استفادهٔ دارویی از گیاهان مرتعی است، به طوری که استان فارس مقام اوّل تولید گیاهان دارویی (مانند شیرین بیان، کتیرا و ...) را در کشور دارد.
حیات جانوری
استان پهناور فارس با
دارا بودن گیاهان متنوع، اقلیم و پستی و بلندی متنوعی که دارد زیستگاه
مجموعهٔ گوناگونی از جانوران به شمار می رود که معروف ترین جانوران آن
عبارت اند از:
محیط خشکی: خرس قهوه ای، پلنگ، گراز، گوزن، قوچ، گربهٔ وحشی، سنجاب، گور ایرانی، آهو، کفتار، گرگ و ...
محیط آبی: انواع اردک ها، پلیکان، درنا، غاز، کبک، فلامینگو، دارکوب، تیهو، هوبره و ...
جغرافیای انسانی استان فارس
تقسیمات سیاسی استان
استان فارس از دیرینه ترین کانون های تمدن و فرهنگ ایران است. شواهد موجود نشانگر قدمت چند هزار ساله این سرزمین است که مردمان این دیار را با عنوان پرسیا پارس یاد کرده است. عظمت فارس، قبل و بعد از اسلام، این سرزمین را با اعتقادات و باورهای ریشه دار ملی و توحیدی پیوند داده است. اکنون فارس به دلیل وجود یادمان های مذهبی و حرم و بارگاه امامزادگان بسیار، سومین مرکز مقدس اهل بیت علیهم السلام در ایران شمرده می شود. طبق آخرین سرشماری استان فارس، ٢٧ شهرستان، ٨٠ بخش، ٩٢ شهر و ٢٠٠ دهستان دارد. در آخرین تغییرات سیاسی انجام شده، شهرستان های کوار و خرامه به جمع شهرستان های استان افزوده شده اند.
| ردیف | نام شهر | شهرستان | جمعیت | رتبه جمعیتی در استان |
|---|---|---|---|---|
| ۱ | شیراز | شیراز | ١٬٧٠٠٬۶٨٧ | ۱ |
| ۲ | مرودشت | مرودشت | ٣٠٧٬۴٩٢ | ۲ |
| ۳ | کازرون | کازرون | ۲۵۴٧٠۴ | ۳ |
| ۴ | لار | لار | ٢٢۶٬٨٧٩ | ۴ |
| ۵ | جهرم | جهرم | ٢٠٩٬٣١٢ | ۵ |
| ۶ | فسا | فسا | ٢٠٣٬١٢٩ | ۶ |
| ۷ | داراب | داراب | ١٨٩٬٣۴۵ | ۷ |
| ۸ | فیروزآباد | فیروزآباد | ١١٩٬٧٢١ | ۸ |
| ۹ | نورآباد | ممسنی | ١١۶٬٣٨۶ | ۹ |
| ۱۰ | نیریز | نیریز | ١١٣٬٧۵٠ | ۱۰ |
| ۱۱ | آباده | آباده | ٩٨٬١٨٨ | ۱۱ |
| ۱۲ | اقلید | اقلید | ٩٣٬٩٧۵ | ۱۲ |
| ۱۳ | اردکان | سپیدان | ٨٩٬٣٩٨ | ۱۳ |
| ۱۴ | لامرد | لامرد | ٨٣٬٩١۶ | ۱۴ |
| ۱۵ | کوار | کوار | ٧٧٬٨٣۶ | ۱۵ |
| ۱۶ | حاجی آباد | زرین دشت | ۶٩٬۴٣٨ | ۱۶ |
| ۱۷ | استهبان | استهبان | ۶۶٬١٧٢ | ۱۷ |
| ۱۸ | قیر | قیروکارزین | ۶۵٬٠۴۵ | ۱۸ |
| ۱۹ | خرامه | خرامه | ۶١٬۵٨٠ | ۱۹ |
| ۲۰ | مُهر | مُهر | ۵٩٬٧٢٧ | ۲۰ |
| ۲۱ | صفاشهر | خرمبید | ۵٠٬٢۵٢ | ۲۱ |
| ۲۲ | بوانات | بوانات | ۴٨٬۴١۶ | ۲۲ |
| ۲۳ | گراش | گراش | ۴٧٬٠۵۵ | ۲۳ |
| ۲۴ | مصیری | رستم | ۴۶٬٨۵١ | ۲۴ |
| ۲۵ | فراشبند | فراشبند | ۴٢٬٧۶٠ | ۲۵ |
| ۲۶ | ارسنجان | ارسنجان | ۴١٬۴٧۶ | ۲۶ |
| ۲۷ | خنج | خنج | ۴١٬١٣٣ | ۲۷ |
| ۲۸ | سروستان | سروستان | ۴٠٬۵٣١ | ۲۸ |
| ۲۹ | سعادتشهر | پاسارگاد | ٣١٬۵٠۴ | ۲۹ |
شیوه های زندگی در استان
زندگی کوچ نشینی
استان فارس از
مراکز مهم کوچ نشینی است که با جمعیت ١٣٢,٠٠٠ نفر، حدود ٣٢ درصد جمعیت کوچ
نشین کشور و ١ درصد جمعیت استان را شامل می شود. مهم ترین ایل های کوچ نشین
فارس: ایل قشقایی، ایل خمسه، ایل ممسنی، و برخی طایفه های مستقل اند که در
محدوده های استان فارس جابه جا می شوند. امروزه شیوهٔ زندگی کوچ نشینی
تغییر کرده است و کوچ نشینی جای خود را به کوچ خانواری داده است.محدودیت
منابع آب، آسیب دیدن مراتع و چراگاه ها، کمبود منابع تولیدات دامی و گرایش
به برخورداری از رفاه و جاذبه های زندگی یکجانشینی (در روستاها و شهرها)
باعث تغییر و دگرگونی در زندگی کوچ نشینان شده است.
در حال حاضر کوچ نشینان فارس به شیوه های مختلفی زندگی می کنند:
١
برخی مانند ایل بزرگ قشقایی شیوهٔ سنتی کوچ و زندگی قبیله ای را دنبال می
کنند و برای پرورش دام و تأمین معاش دائماً در حال جابه جایی از ارتفاعات
(ییلاق) در بهار و تابستان به دشت ها (قشلاق) در پاییز و زمستان اند.
٢
گروهی از کوچ نشینان، خانه ای در روستا و مرتعی در کوهستان دارند. در بهار
دام ها را برای چرا به ارتفاعات می برند و برای برداشت محصول به روستا باز
می گردند. اینها در حقیقت نیمه کوچ رو هستند.
٣ کوچ نشینانی که اکنون اسکان یافته اند، مانند ایلات ممسنی و کوهمره.
٤
عده ای از کوچ نشینان نیز رمه گردان اند که براساس وجود مرتع و علوفه، دام
های خود را به چرا می برند و از طریق شبانی یا چوپانی زندگی می کنند.
ساختار زندگی کوچ نشینی در فارس: براساس آخرین سرشماری، تعداد ۲۴،۸۰۲ خانوار کوچ نشین در استان فارس زندگی می کنند. متوسط بُعد خانوار کوچ نشینان فارس ٥ نفر است. ساختار جمعیت کوچ نشینان فارس نمایانگر بالاتر بودن تعداد مردان نسبت به زنان می باشد. البته در برخی از گروه های سنی به علت روی آوردن مردان برای اشتغال و ادامه تحصیل در مناطق روستایی و شهری، تعداد زنان بیشتر است. زندگی اجتماعی کوچ نشینان به صورت ایلی و قبیله ای است. در این نوع زندگی روابط قومی و خویشاوندی پایه و اساس این جامعه است. این پیوندها به صورت خانواده، تیره، طایفه و ایل دیده می شود.
ساختار اقتصادی کوچ نشینان فارس: اصلی ترین فعالیت کوچ نشینان فارس دامداری است. پس از دام و مرتع، زمین و زراعت و همچنین فعالیت صنایع دستی جزء مهم ترین منابع معیشت کوچ نشینان فارس به شمار می رود.
کوچ نشینان فارس بسیار سخت کوش اند؛ همهٔ افراد به صورت گروهی، بار مسئولیت زندگی را بردوش دارند. آنها از ابتدای کودکی مشغول کار و فعالیت می شوند به طوری که در بین کوچ نشینان، بیکاری وجود ندارد. نقش اقتصادی زنان در جامعه کوچ نشین بسیار با ارزش است. امروزه شغل هایی مانند زراعت و باغداری، کارگری فصلی، معلمی سیار کوچ نشینان و … راه های جدید گذران زندگی جامعه کوچ نشین است.
ساختار فرهنگی کوچ نشینان فارس: کوچ نشینان فارس از اقوام ترک، لر، و عرب تشکیل شده و گویش ها و لهجه های مختلفی هستند. اینان نسبت به شعارهای ملی و مذهبی بسیار پای بندند و شعر، موسیقی، لباس های محلی و سنتی مخصوص به خود دارند. غیرت، شجاعت و مردانگی از ویژگی های کوچ نشینان فارس است. کوچ نشینان استان همواره دربرابر قدرت های بزرگ ایستاده اند. حضور بسیج عشایر استان در دوران دفاع مقدس، حماسهٔ بزرگ جنگ جنوب علیه استعمار انگلیس و استقامت قشقایی ها، نمونه هایی از مقاومت و دلیری کوچ نشینان است؛ چنان که امام خمینی (ره)، کوچ نشینان را به علت دفاع از سرزمین اسلامی ذخائر انقلاب نامیدند. کوچ نشینان فارس نسبت به برنامه های آموزشی و سوادآموزی بسیار علاقه مند هستند. نرخ باسوادی در بین ایل های اسکان یافته بالاتر از کوچ نشینان کوچ رو است. دلیل این امر محدود بودن امکانات سوادآموزی در هنگام کوچ است.
زندگی روستایی
شکل گیری زندگی
روستایی در فارس از سابقه ای طولانی برخوردار است. پراکندگی و استقرار
روستاهای استان فارس تحت تأثیر عوامل طبیعی مانند آب و هوا، ناهمواری ها،
میزان آب، نوع خاک بوده است. عوامل انسانی نیز مانند نوع معیشت و تعداد
جمعیت در این پراکندگی نقش داشته است. هرچه از بخش های غربی و مرکزی به
جنوب و جنوب شرقی پیش رویم از تعداد روستاها و جمعیت آنها کاسته می شود.
اگر از مناطق معتدل به مناطق خشک نزدیک شویم، فاصلهٔ روستاها از یکدیگر
زیادتر شده و جمعیت آنها کمتر می شود.
نحوۀ شکل گیری و طبقه بندی روستاهای استان فارس
مساکن
روستایی در استان فارس تحت تأثیر عوامل اقلیمی و جغرافیایی و وضعیت
اقتصادی شکل گرفته است. بیشتر روستاهای فارس از نظر شکل، متمرکز و مجتمع
اند. در این سکونتگاه ها، خانه های روستایی به یکدیگر چسبیده و بدون فاصله
در کنار هم قرار دارند. مزارع از خانه ها جدا می باشند و فاصلهٔ یک روستا
با روستای دیگر، زیاد است. مهم ترین دلیل این شکل گیری، محدود بودن منابع
آب است. بسیاری از روستاها نیز از گذشته برای امنیت و دفاع از خود و حفظ آب
و مزارع به صورت مجتمع و متمرکز درآمده اند. بنابراین، روستاهای فارس را
می توان بر اساس ارتفاع به دو دسته روستاهای دشت و روستاهای کوهستانی طبقه
بندی کرد. تعداد، وسعت و جمعیت روستاهای دشتی بیشتر از روستاهای کوهستانی
است.
معماری و مصالح خانه های روستایی در فارس: نما و چهرهٔ ظاهری خانه های روستایی از نظر نوع ساختمان، مصالح ساختمانی و فضاهای داخلی خانه ها، گونه های متفاوت دارند. مصالح ساختمانی در بناهای سنتی روستاها تا حد زیادی به محیط طبیعی پیرامون و دسترسی به آن بستگی دارد. در مناطق خشک و نیمه خشک استان خاک رس و گل، در نقاط کوهستانی سنگ و در مناطق معتدل از چوب نیز استفاده شده است. امروزه توسعهٔ ارتباطات و وسایل حمل و نقل تغییرات وسیعی را در استفاده از مصالح سکونتگاهی به وجود آورده است و باعث شده تا مواد و مصالح جدید، متنوع و غیربومی جایگزین مصالح سنتی شود.
منابع درآمد روستائیان فارس
منابع درآمد
روستائیان در فارس بر کشاورزی و دامداری استوار است. برخورداری از اقلیم
مناسب، زمینهٔ کشت محصولات مختلفی مانند: گندم، جو، ذرت، پنبه و چغندر قند
را فراهم آورده است. پس از آن دامداری و تولید محصولات دامی و صنایع دستی
به زندگی روستائیان رونق بخشیده است. شرایط مطلوب کشت باعث شده تا استان
فارس در دهه های اخیر، همواره در زمرهٔ استان های برتر از نظر تولید گندم و
سایر محصولات باشد.
براساس سرشماری سال ١٣٨٥ استان فارس تعداد ۷۲۰۸ روستای دائمی و خالی از سکنه داشته است که ٨٤ درصد آن مسکونی بوده است. ٣٨ درصد از کل جمعیت استان را روستائیان تشکیل می دهند. روستاهای کم جمعیت در شهرستان هایی واقع اند که فاصلهٔ زیادی با مراکز شهری دارند و یا در مسیر کوچ و جابه جایی کوچ نشینان قرار گرفته اند.
مسائل روستایی استان فارس
مهاجرت:
مهاجرت از نقاط روستایی به مراکز پرجمعیت شهری از مسائل مهم روستاهای
استان است بین مهاجرفرستی روستاهای فارس با ساختار سنی جمعیت آنها رابطهٔ
مستقیمی وجود دارد. سیر تحولات روستایی استان نشان می دهد که روستاهای کوچک
درحال تبدیل شدن به روستاهای پرچمعیت (روستا شهر) هستند. عواملی مانند آب
و خاک و شرایط کشاورزی، بهبود شرایط کار و حتی نزدیکی به نقاط شهری،
مهاجرفرستی روستاها را تشدید کرده است.
مسئلۀ آب:
اتلاف و هدر رفت آب از مشکلات عمدهٔ روستائیان استان است. این مسئله ریشه
در استفاده از شیوه های نامناسب آبیاری در بخش زراعت این مناطق دارد؛ علاوه
بر این، آب در روستاها به صورت های مختلفی مصرف شده یا به هدر می رود که
می توان به مصارف خانگی و روستایی و دامداری، نفوذ آب در نهرها و جوی های
انتقال آب به مزارع، تبخیر زیاد آب در محل های ذخیره آب، اشاره کرد. علاوه
بر موارد بالا می توان مشکلات و مسائل دیگر روستایی استان را نیز مطرح کرد؛
مانند پراکندگی روستاها، وجود
روستاهای زیاد با جمعیت کم.
زندگی شهری
شکل گیری شهرهای استان
فارس متفاوت است. کهن ترین شهرهای ایران را می توان در استان فارس جست وجو
کرد. برخی شهرها مانند شیراز، کازرون (بیشاپور) فیروزآباد (شهر بهرام گور)
فسا، داراب، جهرم، نی ریز، شهرهای تاریخی بازمانده از دوران گذشته اند.در
دوران اخیر بعضی از روستاها تحت تأثیر عوامل مختلف جغرافیایی مانند چگونگی
معیشت و تولید محصولات کشاورزی و افزایش جمعیت و موقعیت ارتباطی به شهر
تبدیل شد هاند که بهتر است به آنها روستا شهر گفته شود؛ زیرا سیما و
اقتصاد آنها عمدتاً بر پایهٔ کشاورزی و دامداری استوار است که به تدریج به
سمت رواج فعالی تهای خدماتی و صنعتی و بازرگانی تغییرشکل پیدا م یکند.
چهره
و شکل شهرها هم از عوامل طبیعی و هم از عوامل فرهنگی تأثیر می پذیرد.
عواملی مانند طرح گذرگاه ها و خیابان ها و کاربری زمین برای مقاصد خاص
مانند واحدهای مسکونی، مراکز خرید، تأسیسات و ساختمان های دولتی، مکان های
مذهبی و حتی سبک و شیوهٔ ساختمان سازی و معماری، بر شکل مناظر و چشم
اندازهای شهری تأثیر می گذارد. بنابراین، شکل شناسی، سیمای شهری در فارس
مولود محیط جغرافیایی، شرایط فرهنگی و مدیریت شهری است. با توجه به اینکه
هستهٔ اولیهٔ بیشتر شهرها مناطق روستایی بوده اند و شکل هسته ای داشته اند
که با گذشت زمان سیمای آنها تغییر یافته است. برهمین اساس، بیشترین شهرهای
فارس به صورت های زیر تقسیم می شوند.
١ شهرهای متمرکز و هسته ای: جهرم، داراب و کازرون، نمونه ای از این شهرها هستند که در آن ها مرکز شهر، محل تراکم جمعیت و عوامل تولیدی و تجاری و خدماتی است.
٢ برخی از شهرهای فارس به شکل خطی دیده می شوند. بدین معنا که در این شهرها، خدمات شهری در طول یک یا دو خیابان اصلی و در محل اتصال مناطق مسکونی شهر قرار گرفته اند. اگرچه این شهرها در گذشته دارای یک هستهٔ مرکزی یا چند هستهٔ فرعی بوده اند که پس از گسترش آنها، به یکدیگر پیوند خورده و بافت جدیدی را شکل داده اند. در این باره شهرهایی مانند: شیراز، لار و نی ریز را می توان نام برد.
٣ شکل دیگری از شهرهای فارس که تعداد کمتری از شهرهای استان را دربر می گیرند. در نتیجه به هم پیوستن قطعات پراکنده و جدا افتاده اند که در طول زمان، اکنون به صورت یک شهر واحد با بافت یکنواخت دیده می شوند؛ مانند: سروستان.
امروزه با توجه به افزایش جمعیت، توسعهٔ شهرنشینی چهره و بافت شهرهای فارس دستخوش تغییر و تحول شده اند از جمله شیراز مرکز استان گسترش فضایی پیدا کرده است. این شهر علاوه بر اینکه مظاهر و چشم اندازهای تاریخی گذشته را کم و بیش حفظ کرده است؛ اما بافت های متنوع و جدیدتری در آن شکل گرفته است که شامل بافت حومه ای و بافت های ناپیوسته می باشد. این بافت ها قطعاتی جدا افتاده از کالبد اصلی شهرند که در حاشیه و پیرامون شهر اصلی به وجود آمده اند.
ویژگی های فرهنگی استان فارس
آداب و رسوم مردم استان
زبان و انواع گویش های محلی
زبان
رسمی مردم استان فارس نظیر همهٔ ایرانیان، فارسی دری است. پیش از اسلام،
زبان ایرانیان پهلوی و ساسانی بوده است. از قرن دوم و سوم، زبان دری که
ریشه ای کهن داشته جای زبان پهلوی و ساسانی را گرفت و توجه حکومت و
نویسندگان و شعرا به آن موجب شد که به صورت زبان رسمی درآید. گویش به معنای
گفتار است و پدید آمدن گویش ها بدین نحو است که هر زبانی با گذشت زمان در
اثر عوامل تاریخی و جغرافیایی و فرهنگی دستخوش دگرگونی شده و شاخه شاخه می
شود و به سبب تغییراتی که به مرور زمان درشاخه ها رخ می دهد، به جایی می
رسد که به صورت زبانی خاص درمی آید که صاحبان زبان اولیهٔ آن را نمی فهمند؛
مانند « لری محسنی » در استان فارس. استان فارس به لحاظ غنای فرهنگی و
تحولات جغرافیایی و تاریخی از نظر تعدد و تنوع گویش ها در ایران بی نظیر
است. گویش های شناسایی شده در فارس عبارت اند از: گویش مرودشتی، گویش لری
محسنی، گویش کوهمره ای، گویش ترکی قشقایی، گویش لری (با لری محسنی متفاوت
است) و … . در نقاط مختلف استان فارس لهجه های گوناگونی نیز وجود دارد که
نسبت به گذشته فرق کرده، ولی برای همه قابل فهم است؛ مانند: لهجهٔ جهرمی،
لهجهٔ آباده ای و … .
اعتقادات و باورهای دینی
مردم فارس
از دیرزمان، با حضور مادها و شکل گیری حکومت های ماد و هخامنشی تا ظهور
اسلام دارای آیین زرتشت بوده اند. باور به اهورا مزدا به عنوان پروردگار
جهان مردم ایران زمین را به عنوان مردمی موحد از سایر تمدن های عهد باستان
که غالباً بت پرست بودند جدا می سازد. لوح حقوق بشر کورش به یادگار مانده
از دو هزار و پانصد سال پیش همچنین پای بندی به پندار نیک، گفتار نیک و
کردار نیک مردم این سامان را از برده داری و خشونت گرایی در رفتارهای
اجتماعی که در آن زمان در تمام ملل رواج داشته است دور نگهداشته، پوشش
مناسب مردان و زنان و دوری جستن از پلیدی های اهریمنانه از امتیازات مهم
رعایت اخلاق در سرزمین فارس بوده است به گونه ای که در آثار باستانی ما در
تخت جمشید، نقش رستم، بیشاپور هیچ نشانی از بت پرستی، برده داری و برهنگی
وجود ندارد و این یکی از افتخارات فرهنگی ماست. پس از ظهور اسلام نیز با
پذیرش اسلام در ترویج مبانی فکری و فرهنگی اسلام بسیار کوشا بوده اند. وجود
بناهای بسیار زیبا و شگفت انگیز و شاعران، ادبا، هنرمندان و دانشمندان
فرزانهٔ فراوانی به عنوان بنیان گزاران مکتب شیراز در رشته های معماری،
ادبی، فلسفی، عرفانی و علمی، آسمان فرهنگی فارس را ستاره باران کرده اند.
هنرهای دستی
در استان فارس اعم از
شهر و روستا و کوچ نشینان هنرهای دستی بسیار ظریف و هنرمندانه ای وجود دارد
که به تعدادی از آنها اشاره می کنیم. قالی بافی و گبه بافی که بیشتر در
بخش ها و روستاها به وسیلهٔ زنان بافته می شود. خیمه بافی، گلیم بافی،
جاجیم بافی و تنچه بافی که در میان عشیره ها و تیره های قشقایی رایج
است.خاتم کاری، نقره کاری، قلم زنی، منبت کاری، شیشه سازی و کاشی هفت رنگ
سازی در شیراز رایج است. در آباده منبّت کاری و گیوه دوزی و در استهبان
سفال سازی و کاشی سازی و در کازرون حصیربافی و سبدبافی و بوریابافی مشهور
است. نوع دیگری از هنرهای دستی در استان فارس هنرهایی اند که در معماری
کاربرد دارند؛ از جملهٔ این هنرها تصاویر زیبایی است از پرندگان و گل و
شاخه درختان و فرشتگان که بر سقف های بسیاری از عمارت های قدیمی نظیر
نارنجستان قوام و خانهٔ زینت الملوک دیده می شود و یا کاشی کاری های هفت
رنگ شیراز که در عمارت های باغ ارم و عفیف آباد وجود دارد. آینه کاری ها،
گچ بری ها و منبت کاری هایی که در حرم مطهر حضرت احمدبن موسی (شاهچراغ)
علیه السلام و دیگر امامزاده ها به چشم می خورد، در و پنجره های مشبک که در
بعضی جاها مثل مسجد نصیرالملک وجود دارد، همه از صنایع دستی اند که در
معماری به کار رفته اند. هنرهای دستی در عمارت کلاه فرنگی آباده و طرح مسجد
کبیر نی ریز نیز از این نمونه اند. حتی معماری باغ تاج محل در هندوستان
یادگاری از معماری شیرازی است.
بازی محلی
یکی از انواع سرگرمی های آموزنده و مفید استان، بازی های قشنگ محلی است.
یکی از این بازی ها، چوب بازی یا ترکه بازی است که بین عشایر استان فارس
همراه با موسیقی رواج دارد. از دیگر سرگرمی های رایج در استان فارس که نه
تنها نوجوانان و جوانان، بلکه بزرگ ترها اعم از زن و مرد را به خود مشغول
می دارد مشاعره است. در مشاعره دو نفر حاضر می شوند، روبه روی هم قرار می
گیرند، یکی از آنها مشاعره را آغاز می کند و شروع به خواندن بیت شعری از
حافظ، سعدی یا شاعر دیگری می نماید و طرف مقابل او هم باید در پاسخ شعری را
بخواند که (حرف اول) کلمهٔ اوّل آن شعر با (حرف آخر) کلمهٔ آخر شعری که
خوانده شده یکی باشد؛ برای مثال، نفر اوّل می خواند:
عیب رندان مکن ای زاهد پاکیزه سرشت که گناه دگران در تو نخواهند نوشت
و نفر دوم به عنوان مثال پاسخ می دهد:
تو کز محنت دیگران بی غمی نشاید که نامت نهند آدمی
مشاعره
می تواند بین تعداد بیشتری صورت بگیرد. با این تفاوت که نفر اوّل شعری را
می خواند و فردی که در کنار اوست، شعر او را پاسخ می دهد؛ بعد از آن، نوبت
نفر سوم و به همین ترتیب، تا آخرین نفر مشاعره ادامه دارد برنده کسی است که
شعرش بی جواب بماند.
ارتباطات خانوادگی و خویشاوندی
با
همهٔ مشکلات و موانعی که پیشرفت صنعت و علم در روابط خانوادگی ایجاد کرده
است، رشتهٔ ارتباطات خانوادگی در فارس محکم و پابرجاست و جالب تر اینکه هر
چه به نقاط دورتر از مراکز شهری توجه کنیم و به روستاها نزدیک تر شویم، این
پایبندی افزون تر است. مردم فارس برای پدر، مادر، پدر بزرگ و مادر بزرگ
احترام زیادی قائل اند. ازدواج های فامیلی به ویژه در روستاها و بخش ها که
خانواده ها ارتباط نزدیک تر و بیشتری با هم دارند رواج بیشتری دارد. والدین
در استان فارس به فرزندان خود محبت زیادی ابراز می کنند. ارتباط با بستگان
و فامیل با ارزش است و قطع صلهٔ رحم ناپسند و مذموم شمرده می شود.
آداب و رسوم محلی در استان فارس و ریشه های تاریخی آن
یکی
از آداب و رسوم مردم فارس چهارشنبه سوری است. این مراسم با توجه به ویژگی
های اقلیمی با مناطق دیگر کشور تفاوت هایی دارد. برای انجام این مراسم از
چند روز پیش از چهارشنبه سوری جوانان و نوجوانان پسر محوطه یا محل معینی را
در نزدیکی خود درنظر می گیرند و به تهیهٔ خار و چوب های خشک و نازک می
پردازند و در خط مستقیم و معین به فاصلهٔ چند متر به صورت کپه گردآوری می
کنند. به نحوی که پریدن از روی آتش آن برای هر کسی آسان و ایمن باشد و
هنگام پریدن با شادمانی این بیت شعر را می خوانند:
سرخی تو از من زردی من از تو
این
مراسم در شب چهارشنبه آخر سال انجام می گیرد و در بعضی محل ها با تهیه آش و
کمک به مستمندان با روش قاشق زنی همراه بوده است. یکی از آداب و رسوم مردم
استان فارس که ریشهٔ تاریخی دارد، مراسم عید نوروز است. روز اوّل فروردین
که روز اوّل سال و عید نوروز است، پیوند عمیقی با طبیعت و زندگی کشاورزی
ایرانیان کهن دارد. کلمهٔ نوروز که در زبان پهلوی پیش از اسلام (نوک روز)
بوده معنای جشن را می دهد. از نظر تاریخی در دورهٔ هخامنشی پادشاهان در این
روز دیدار عام داشتند و همه را به حضور می پذیرفتند و سعی می کردند تقاضای
یک به یک مردم را برآورده کنند.
یکی دیگر از آداب و رسوم مردم فارس تعزیه خوانی است که به معنای عزاداری و سوگواری است، ولی در اصطلاح به نمایش های مذهبی ای گفته می شود که مصائب اهل بیت را نشان می دهد. تعزیه ها در استان فارس تا صد سال پیش بهترین و زیباترین سرگرمی ها برای همهٔ مردم اعم از زن و مرد و کوچک و بزرگ بود که در ماه محرم؛ صفر و رمضان و به ویژه در دههٔ اوّل ماه محرم برگزار می شد. هم اکنون تعزیه خوانی در شهرهایی مانند شیراز، کازرون، لامرد، فراشبند، اقلید، مرودشت و فسا هنوز رواج دارد. تعزیه هایی که مورد توجه بیشتر مردم در فارس است عبارت اند از: تعزیهٔ امام حسین علیه السلام، تعزیهٔ امام رضا علیه السلام (یا ضامن آهو)، تعزیهٔ امام حسن علیه السلام، تعزیهٔ حضرت علی علیه السلام، تعزیهٔ علی اکبر، تعزیهٔ قاسم، تعزیهٔ حضرت عباس علیه السلام، تعزیهٔ حر ریاحی، تعزیهٔ طفلان مسلم بن عقیل و … .
پوشش محلی و رابطۀ آن با عوامل جغرافیایی در استان فارس
اگرچه
مشغله های زندگی ماشینی این روزها به زندگی سنتی شهرها و بخش ها و روستاها
و کوچ نشینان مردم استان فارس نیز رسوخ کرده و نوع پوشش را در سراسر استان
فارس تحت تأثیر قرار داده است. اما هنوز پوشش محلی و سنتی در استان فارس
که متأثر از فرهنگ عفاف و پاکدامنی اسلام است، در بین مردم روستا و کوچ
نشینان رواج دارد، لباس های محلی در بسیاری از روستاهای استان فارس به شیوه
و شکل سنتی آن دوخته و پوشیده می شود.
یکی از لباس های محلی زنانه، لباس عروس است که در جنوب استان فارس توسط
زنان هنرمند شهر « اوز » بافته می شود و به آن خوس بافی می گویند. این لباس
توسط تعداد اندکی از زنان هنرمند شهر « اوز » دوخته می شود. صنعت خوس بافی
از کشور هندوستان به اوز آورده شده است. خوس از الیاف نقره بافته می شود و
از آن برای تزیین شلوار، روسری، کلاه، پیراهن، جلیقهٔ زنان و لباس کودکان
استفاده می شود.
ضرب المثل ها و چیستان ها
ضرب المثل کنایه از نصیحت، پند و اندرز و سخنان حکیمانه ای است که در
زبان عامیانه کاربرد دارد و هنگامی به کار می روند که بخواهند کسی را پند و
اندرز دهند؛ مانند: توبهٔ گرگ مرگ است؛ خوشا چاهی که آب از خود برآرد و … .
ادبیات فولکلور استان فارس
بخش
عظیمی از فولکلورها را قصه ها، چیستان ها، ضرب المثل ها و انواع ترانه های
محلی تشکیل می دهد. ترانه های محلی دوبیتی هایی اند که در استان فارس رواج
دارد. یکی از انواع ترانه های محلی واسونک ها هستند که ویژهٔ مجالس شاد
خواستگاری، عقد و ازدواج است و از طرف بستگان نزدیک داماد یا عروس خوانده
می شود. نمونهٔ دیگر از ترانه های محلی لالایی هایی اند که مادران به هنگام
خواباندن فرزندان کوچکشان درکنار بستر آنها می خوانند. این لالایی ها ممکن
است دوبیتی یا تک بیتی باشند.
نمونه ای از دوبیتی
نگاری در سفر دارم خدایا دو چشمان پشت در دارم خدایا
دو چشمان شد سیاه و ول نیامد نه قاصد نه خبر دارم خدایا
نمونه ای از واسونک
یل مخمل، یل مخمل رو قبای سوزنی دست زن کاکام بگیر بشونین رو صندلی
گل برویت گل به رویت تاج الماس بر سرت بابای خوبی که داری شاه عالم شوهرت
نمونه ای از لالایی
لالا لالا گل زردم نبینم داغ فرزندم
لالا لالا گل زیره چرا خوابت نمی گیره
پیشینه و مفاخر استان فارس
گذشتۀ با شکوه
فارس سرزمین پهناوری
است که پیشینهٔ طولانی در تاریخ و تمدن ایران و جهان دارد. سابقهٔ تمدن در
این استان به حدود ۵۰۰۰ سال قبل از میلاد می رسد. آیا می دانید بسیاری از
تمدن های بزرگ جهان در کنار رودخانه ها به وجود آمده است؟ وجود رودهای بزرگ
در فارس سبب شکل گیری مراکز تمدنی در این سرزمین شده است. یافته های
باستان شناسان در اطراف رود کر و پلوار و دیگر مناطق استان نشان از وجود
مراکز مسکونی مربوط به دوران قبل از تاریخ است که به «تپه» و «تل» معروف
اند؛ مانند تپه موشکی، تل نخودی و … . یکی از قدیمی ترین تمدن های دورهٔ
تاریخ قبل از ورود اقوام آریایی به استان فارس تمدن عیلامی است که در
هزارهٔ دوم قبل از میلاد در غرب فارس وجود داشته است.
سرزمین و مردم پارس
نام «فارس» یا «پارس» در تاریخ ایران هم پایه نام کشور ایران است. کهن ترین یادی که از این سرزمین شده مربوط به کتیبه های باستانی بین النهرین و نوشته های یونان قدیم است. نام پارس از آن روزگار تا اواسط قرن حاضر در آثار و مکاتبات بین المللی به جای نام ایران به کار برده می شد. مردمی که نخستین بار نام خود را به این سرزمین دادند، شاخه ای از مهاجران آریایی بودند که حدود قرن نهم قبل از میلاد پس از ورود به فلات ایران مدتی را در کوه های شمال غربی زاگرس در حوالی ارومیهٔ امروزی ساکن شدند، به آنان و سرزمین شان « پارسوا » گفته می شد. در قرن هفتم قبل از میلاد آنان به سوی سرزمین های جنوب غربی فلات ایران مهاجرت کردند و در حدود فارس امروزی ساکن شدند. این محل به نام آنان « پارسواش » و سپس پارس نامیده شد.پارس ها شامل قبایل متعددی بودند که برخی زندگی چادر نشینی و گروهی یکجانشینی را برگزیدند.
تمدن پارسی در پارس
چنان که خواندید
پیش از ورود آریایی ها فارس بخشی از قلمرو تمدن عیلام بود؛ بنابراین،
بسیاری از مظاهر تمدن مثل حکومت، شهر نشینی و خط از روزگار عیلامی در فارس
سابقه داشت. مهاجران پارسی متأثر از این مظاهر تمدن عیلام و بین النهرین
شدند و خود نیز با گذشت زمان توانستند تمدنی را پی ریزی نمایند که جهان
باستان را تحت تأثیر قرار دهد.
هخامنش، رئیس یکی از قبایل پارسی، در سال ۶۵۰ قبل از میلاد نخستین حکومت پارسیان را در پاسارگاد کنونی تأسیس کرد. کمبوجیهٔ اوّل، یکی دیگر از همان خانواده توانست سایر قبایل را متحدکرده و حکومت واحدی را در فارس ایجاد نماید.کوروش دوم، یکی دیگر از فرزندان هخامنش موفّق به پایه گذاری نخستین امپراتوری بزرگ در جهان باستان شد. وی بعدها ملقب به کوروش کبیر شد.
شیوهٔ حکومت کوروش بر پارس و سپس بر دیگر ملل همسایه، نمونهٔ کاملاً متفاوتی از رفتار حکمرانان جهان باستان بود. منشور کوروش دربارهٔ آزادی های مردم در قلمرو هخامنشیان یکی از مهم ترین دستاوردهای پارسیان برای تمدن بشری محسوب می شود. داریوش اول پادشاه دیگر هخامنشی دورهٔ جدیدی از حکومت پارسیان را آغاز کرد. در زمان او خط میخی فارسی اختراع شد. به فرمان داریوش ساخت مجموعهٔ پارسه در دامنهٔ کوه رحمت آغاز شد. ایران در دورهٔ او پهناورترین کشور عالم باستان بود. قلمرو گستردهٔ هخامنشی مجموعهٔ عظیمی از تمدن های بشری دوران باستان را در خود جای داد.
از معروف ترین آثار باقی مانده از دورهٔ هخامنشی در فارس می توان به موارد زیر اشاره کرد:
مجموعۀ پاسارگاد:
قدیمی ترین پایتخت هخامنشیان و محل تاجگذاری شاهان هخامنشی بوده است. عبور
رود پلوار از کنار این مجموعه سبب آبادانی و ایجاد باغ های فراوان در
اطراف شده بود به گونه ای که آن را پردیس می نامیدند.پردیس های پاسارگاد
تحسین نویسندگان یونان باستان را برانگیخته بود. مهم ترین اثر باقی ماندهٔ
این مجموعه، آرامگاه کوروش کبیر است.
مجموعۀ پارسه:
تخت جمشید یا پارسه به وسعت ۱۳۵۰۰۰ متر مربع عظیم ترین مجموعهٔ تاریخ فارس
که شامل تالارهای پذیرایی، کاخ های اختصاصی و خزانه های شاهی است. بنای آن
به فرمان داریوش اوّل در ۵۱۸ قبل از میلاد آغاز شد و بیش از یک و نیم قرن
به طول انجامید. پارسه در مجاورت شهری به همین نام بنا شد. مجموعهٔ پارسه
محل برگزاری جشن های مختلف و به خصوص جشن نوروز بود. در ساخت تخت جمشید
حدود ده هزار نفر از اقوام و ملیت های مختلف شرکت داشتند؛ اما معماری آن
توسط پارسیان انجام گرفت. حجاری های تخت جمشید تاریخ و تمدن مصور دورهٔ
هخامنشی و جهان باستان را نشان می دهد.
سقوط هخامنش و تشکیل حکومت های محلی در فارس: در
سال ۳۳۱ قبل ازمیلاد اسکندر مقدونی به ایران حمله کرد. پس از شکست داریوش
سوم، آخرین پادشاه هخامنشی، اسکندر به سمت سرزمین پارس حرکت کرد. یکی از
سرداران شجاع پارسی به نام آریوبرزن در کوهستان های فارس راه را بر سپاه
اسکندر بست. سرانجام سپاه مقدونی با دادن تلفات بسیار توانست آریوبرزن را
شکست داده و وارد فارس شود. از نتایج حملهٔ اسکندر به پارس به آتش کشیدن
تخت جمشید و غارت خزائن آن و شهر پارسه بود.
مرگ اسکندر موجب پراکندگی سیاسی در قلمرو شد. سلوکیان و بعد از ایشان
اشکانیان با واگذاری حکومت ایالات مختلف ایران به سرداران خود و برخی از
حاکمان محلی، کشور را به سوی حکومت ملوک الطوایفی سوق دادند. موقعیت
جغرافیایی فارس و فاصلهٔ آن با مراکز حکومتی سلوکی و اشکانی و سیاست ملوک
الطوایفی دولت های پس از هخامنشی موجب شکل گیری پادشاهی محلی در فارس
شد.مورّخان اطلاعات زیادی دربارهٔ حکومت پارس در فاصلهٔ سقوط هخامنشیان تا
روی کار آمدن ساسانیان ندارند.از سکه های باقی مانده مربوط به پادشاهان
محلی فارس در این دوره، مورّخان توانسته اند سه دورهٔ حکومتی در فارس را
شناسایی کنند.اسامی پادشاهان محلی شبیه اسامی شاهان هخامنشی بود وتصاویر
روی سکه ها از بقای آداب و رسوم باستانی حکایت می کند. در این دوران فارس
با حفظ فرهنگ و سنت های دورهٔ هخامنشی همچون جزیره ای خود را از فرهنگ
مهاجم مقدونی و یونانی زنده نگاه داشت. در روزگاری که اشکانیان بر سراسر
ایران حکومت می کردند فارس همچنان دارای پادشاهی محلی بود. هر شهری که در
این استان قابل توجه بود، پادشاهی محلی داشت. یکی از مهم ترین این امارات
شهر استخر بود که بر ویرانه های شهر قدیم پارسه بنا شده بود. سلسلهٔ محلی
بازَرَنگی در استخر حکومت می کرد که خود را مطیع اشکانیان می دانست.
انسان بالدار:
در کنار کاخ اختصاصی کوروش در پاسارگاد، نقش برجستهٔ انسان بالداری بر روی
جرز سنگی دیده می شود؛ این سنگ نگاره ، کهن ترین اثر نقش برجسته ای است که
از دوران هخامنشی به جای مانده است. برخی دانشمندان، این سنگ نگاره را
تصویر کوروش بزرگ می دانند.
فارس در روزگار ساسانیان
ساسانیان
آخرین سلسلهٔ حکومتی ایران باستان از سرزمین پارس برخاستند. ساسان جدّ
اردشیر مؤسس حکومت ساسانی موبدی زرتشتی از مردم شهر استخر بود. اردشیر با
کنار زدن حکومت بازرنگی و پس از آن در نبردی با آخرین شاه اشکانی حکومت
متمرکزی را در سراسر ایران آغاز کرد. فارس تا اواخر قرن سوم میلادی همچنان
مهم ترین مرکز حکومتی ایران محسوب می شد. وجود آتشکده های متعدد و معابد
دینی زرتشتی در فارس عهد ساسانی نشان از مذهبی بودن این سرزمین در آن دوران
دارد. یکی از سه آتشکدهٔ معروف دورهٔ ساسانیان آتشکدهٔ آذرفرنبغ در فارس
قرار داشت. تقسیمات فارس در دورۀ ساسانی: در دورهٔ ساسانی فارس به پنج
ناحیه یا کوره تقسیم شد؛ این تقسیم بندی در دوران اسلامی و تا قرن هفتم
هجری پا برجا بود:
۱ استخر یا همان شهر قدیم پارسه
۲ کورهٔ اردشیر به مرکزیت شیراز
۳ ارجان به مرکزیت شهری به همین نام
۴ دارابگرد به مرکزیت شهر دارابگرد
۵ کورهٔ شاپور به مرکزیت شهر شاپور
آثار زیادی از دورهٔ ساسانی درفارس به جا مانده است که می توان به موارد زیر اشاره کرد:
شهر شاپور درکنار رودخانهٔ شاپور
شهر گور در مجاورت شهر فیروز آباد
شهر استخر بر روی ویرانه های پارسه
فارس در دورۀ اسلامی
تأثیر اسلام بر
فرهنگ و جامعه ایرانی آن چنان شدید بود که تاریخ ایران را به دو بخش تقسیم
کرد. فارس در دورهٔ اسلامی تغییرات چشمگیری یافت. ظهور اسلام مقارن با
غروب ساسانیان بود. حکومت ساسانی و آیین زردشت در مقابل دین جدید رنگ باخت.
پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله اسلام به سرعت بر دو امپراتوری
زمان، ایران و روم غلبه کرد. ایرانیان با پذیرش اسلام، دستاوردهای تمدنی
خود را به فرهنگ اسلامی تقدیم کردند. از این زمان به بعد، فرهنگ و تمدن
ایران رنگ اسلامی به خود می گیرد. در پانزده قرن اخیر تاریخ فارس دوران پر
فراز و نشیبی را پشت سر گذاشت. در چهار قرن اوّل هجری به استثنای دوران
کوتاهی فارس بخشی از قلمرو خلفای اموی و عباسی بود. با ضعف خلافت و قدرت
گیری حکومت های محلی در حدود شش قرن، فارس دارای حکومت های محلی می شود. با
شکل گیری حکومت صفوی و تمرکز سیاسی در ایران تا عصر حاضر، فارس به عنوان
بخشی از حکومت مرکزی با عنوان ایالت و سپس استان محسوب می شود.
فارس در دورۀ خلفا:
حملهٔ اعراب مسلمان به فارس از طریق خلیج فارس انجام گرفت. با شکست حکومت
ساسانی به تدریج آیین جدید مورد پذیرش مردم فارس قرار گرفت. در ایام دولت
اموی، فارس از سوی حاکمانی که از بصره اعزام می شدند اداره می شد؛ اما با
روی کار آمدن عباسیان آنان مستقیماً حاکمانی به فارس گسیل می داشتند. در
قرن سوم صفاریان سیستان که حکومت مستقلی در شرق ایران تأسیس کرده بودند در
یک رویارویی با خلیفهٔ بغداد برای مدتی فارس را ضمیمهٔ قلمرو خود کردند. به
دلیل موقعیت جغرافیایی فارس بسیاری از مخالفان خلفا به این منطقه پناهنده
می شدند. بسیاری از این افراد علویانی بودند که به وسیلهٔ حاکمان اموی
وعباسی فارس به شهادت رسیدند.
شاهچراغ: احمد بن موسی علیه السلام در زمان خلافت مأمون عباسی برای دیدن برادر بزرگوار خود حضرت امام رضا علیه السلام از مدینه به طوس عازم بود که در نزدیکی شیراز به شهادت رسیدند و در این شهر به خاک سپرده شدند. مکان دفن ایشان تا زمان عضدالدوله دیلمی مشهور نبود. از آن پس، آرامگاه ایشان مورد توجه مردم فارس و حاکمان محلی قرار گرفت.
فارس از قرن چهارم تا قرن دهم: در ۳۲۲
هجری آل بویه با شکست حاکم عباسی فارس، شیراز را به تصرف خود در آورد.
دوران آل بویه، درخشان ترین عصر فارس، پس از ورود اسلام به این سرزمین است.
معروف ترین امیر بویهٔ فارس، عضدالدوله دیلمی است. او اقدامات عمرانی و
فرهنگی بسیاری را در فارس انجام داد. شیراز در عهد او مرکز حکومت قرار
گرفت. به دستور او کتابخانه ای عظیم برای مشتاقان علم تأسیس شد و دار
الشفای بزرگی در شیراز بنا شد؛ همچنین سدی بر روی رودخانهٔ کر ساخته شد. در
روزگار آل بویه، فارس درخشش چشمگیری در فرهنگ ایرانی و اسلام از خود نشان
داد. اتابکان سَلغُری در فارس جنگ های داخلی دوران پایانی آل بویه ضربات
سختی بر فارس وارد آورد. برای مدتی سلجوقیان و پس از ایشان خاندان سلغری بر
فارس حکومت کردند. سعدی شاعر شیرین سخن پارسی در دورهٔ اتابکان سلغری می
زیست. در روزگار اتابکان مغولان به ایران حمله کردند؛ تدبیر مناسب اتابکان
موجب مصون ماندن فارس از حملات آنان شد. با ازدواج آبش خاتون آخرین
بازماندهٔ سلغریان با یکی از فرزندان هولاکوی مغول فارس بخشی از حکومت
مغولان شد.
آل اینجو و آل مظفر آخرین دورۀ حکومت های محلی در فارس: در دورهٔ پایانی حکومت مغولان ادارهٔ فارس به محمود شاه ملقب به اینجُوُ که سمت نظارت بر املاک سلطنتی را داشتند واگذار شد. فارس در روزگار او و فرزندانش دوران آرامشی به خود دید. غلبهٔ خاندان مظفری بر فارس همزمان با دوران هرج و مرج در ایران است. در نیمهٔ قرن هشتم حکومت ایلخانان مغول در ایران دچار از هم پاشیدگی سیاسی شد؛ خاندان مظفری که ابتدا در میبد یزد حاکم بودند بر فارس غلبه کردند. امیر مبارز الدین محمد و شاه شجاع از معروف ترین امرای مظفری فارس اند.
روزگار تیموریان؛ ترکمانان و صفویان
با
غلبهٔ تیمور بر شاه منصور آخرین امیر مظفری سرزمین فارس بخشی از قلمرو
تیموریان می شود.رقبای آنان ترکمانان قرا قویونلو و آق قویونلو به ترتیب،
فارس را بخشی از قلمرو خود قرار دادند. به هنگام رقابت آق قویونلوها با
خاندان صفوی، اسماعیل به همراه خانواده اش مدتی در استخر فارس زندانی
بودند. با پیروزی صفویه و تأسیس این دولت، فارس یکی از مهم ترین ایالات آن
دولت به شمار می رفت. اللّٰه وردی خان و فرزندش امام قلی خان حاکم فارس در
زمان شاه عباس اول اقدامات فرهنگی و عمرانی مهمی در فارس انجام دادند.
مدرسهٔ خان شیراز که زمانی محل تدریس ملاصدرا بود از بناهای آن دوران است.
میرزا عیسی خان شیرازی: از هنرمندان و معماران به نام شیرازی است که در قرن یازدهم هجری می زیست. شهرت وی به دلیل طراحی و احداث بنای تاج محل آرامگاه ارجمند بانو ملکهٔ ایرانی شاه جهان پادشاه هند است. برای ساخت این بنا ۲۰ هزار استادکار و کارگر به مدت بیست و دو سال به کار مشغول بودند.
سکۀ لاری: یکی از سکه های بسیار رایج در اطراف
خلیج فارس سکهٔ لاری بود که در لار مرکز لارستان در جنوب فارس ضرب می شد.
سکه های لاری مرکب از حاشیه ای نقره ای برگردان بود که از دو سمت قفل می شد
و خلوص فلزی آن ۹۸ درصد و وزن آن بین 5/1 تا 4/8 گرم بود.
فارس در عصر زندیه
سقوط صفویه و
استیلای افاغنه همچنین بی ثباتی بعد از مرگ نادر، آشفتگی سراسر ایران را در
بر گرفت. در این دوران، فارس دچار آشوب و نابسامانی فراوان شد. انتخاب
شیراز به پایتختی زندیه موجب آرامش و آبادانی این شهر شد. بناهای عام
المنفعهٔ زیادی به دستور کریمخان در شیراز ساخته شد.
فارس در دورۀ معاصر: آقا محمد خان پس از غلبه بر آخرین خان زند، دستور داد برج و باروی شیراز را خراب کردند تا احتمال شورش در آینده از میان برود. گرچه در عهد قاجار تهران به پایتختی برگزیده شد؛ اما از اهمیت فارس کاسته نشد. فارس در دوران قاجار با عنوان « مملکت فارس » دارای جایگاه مهمی در میان ایالات دیگر بود و همواره شاهزادگانی از خاندان سلطنتی به حکمرانی فارس انتخاب می شدند. علمای فارس در این دوران همواره پیشتاز مبارزه با استبداد داخلی و استعمار خارجی بودند. نقش آیت اللّٰه میرزای شیرازی در دورهٔ ناصرالدین شاه قابل توجه بود. نقش مبارزان فارس در انقلاب مشروطه بسیار درخشان و مؤثر بود، آیت اللّٰه سید عبد الحسین لاری و آیت اللّٰه سید محمد فال اسیری از شخصیت های مؤثر در فارس آن روزگار بودند. در دورهٔ قاجار، فارس به عنوان دروازهٔ جنوب ایران همواره در مقابل متجاوزان استعمارگر انگلیس نقش مهمی ایفا کرده است.
فارس در انقلاب اسلامی ایران
مردم
مسلمان و انقلابی فارس در دورهٔ حکومت پهلوی در کنار روحانیت مبارز به
مخالفت با اقدامات استبدادی و ضد مذهبی حکومت پرداخت. مبارزات مرحوم آیت
اللّٰه سید نورالدین حسینی هاشمی از شیراز با حکومت رضا خان برای مبارزه با
فساد و انحراف های مذهبی موجب تبعید وی به بوشهر و تهران شد. با سقوط
حکومت رضاخان ایشان فعالیت سیاسی خود را در قالب حزب دینی برادران در دورهٔ
پهلوی دوم ادامه دادند. با شروع نهضت امام خمینی (ره) در ۱۵ خرداد ماه سال
۴۲ مردم فارس در کنار دیگر استان های کشور علیه دستگیری ایشان دست به قیام
زدند. مبارزات آیت اللّٰه مرحوم شیخ صدرالدین حائری، آیت اللّٰه بهاء
الدین محلاتی، آیت اللّٰه عبد الرحیم ربانی و آیت اللّٰه شهید سید
عبدالحسین دستغیب با رژیم پهلوی منجر به دستگیری و زندانی شدن آنان شد. در
شروع انقلاب اسلامی در سال های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ فارس از استان های پیشتاز
انقلاب بود. شیراز و چند شهر دیگر استان از جمله نخستین شهرهایی بودند که
در آنها حکومت نظامی برقرار شد. استان فارس با تقدیم ده ها شهید در دوران
انقلاب نقش بزرگی در پیروزی انقلاب اسلامی ایران داشته است.
قابلیت ها و جاذبه های گردشگری استان فارس
در اهمیت پارسیان و تمدنی که بر جای گذاشته اند، می توان گفت اولین حکومت مقتدر و امپراطوری ایرانی را در این مرز و بوم بر جای گذاشتند که آوازهٔ آن در فرهنگ جهانی خودنمایی می کند. این استان پیشینه ای هم پایهٔ تاریخ ایران دارد و همواره یکی از مراکز شکل گیری و شکوفایی تمدن های کهن ایران زمین به شمار می رود.
اگر قرار باشد که آثار تمدنی کشورها در یک مسابقه مشارکت داده شوند ارائهٔ تخت جمشید از ایران کافی است که ما را در ردیف پنج کشور اوّل جهان قرار دهد. همچنین گسترش فرهنگ اسلامی در میان مردم فارس موجب خلق آثار تحسین برانگیزی از سوی مسلمانان ایرانی شد و همین آثار به سرزمین فارس اهمیّت خاصی بخشیده است.
گردشگری
امروزه به دلیل توسعهٔ
روزافزون صنعت و فنّاوری، افزایش نسبی درآمد مردم و عوامل دیگر، مسافرت از
نوع گردشگری به یک رفتار اجتماعی همگانی تبدیل شده و کشورها و مناطق زیادی
از این رهگذر توانسته اند درآمدهای هنگفتی را برای خود فراهم کنند. استان
فارس با داشتن جاذبه های انسانی و طبیعی می تواند کمک زیادی به توسعهٔ
اقتصادی و اجتماعی خود کند. کارشناسان سه عنصر اساسی را برای توسعهٔ
اقتصادی هر مکان در قرن ٢١ تعیین کرده اند. این سه عنصر عبارت اند از: حمل و
نقل، گردشگری و فنّاوری. در کشور ما گام های نخست در توسعهٔ این بخش
برداشته شده است، به گونه ای که اکنون بیش از ٥٠ هزار نفر به طور مستقیم در
زمینهٔ گردشگری مشغول به کارند. از این تعداد در استان فارس در حال حاضر
۴۵۰۰ نفر در این صنعت شاغل اند.
قدمت سکونت آریایی ها در این استان، حکومت های هخامنشیان و ساسانیان و بعد از آن حکومت های اسلامی، همگی آثار و بناهایی را از خود بر جای گذاشته اند که بازدید از آنها هدف بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی است.
برخی از جاذبه های مهم استان فارس
- بنای تخت جمشید و آرامگاه های سعدی و حافظ سه شاخص مهم تمدن فارس است که باعث اعتبار جهانی این استان افتخارآفرین شده است. به همین دلیل گفته می شود که شهر شیراز باید به عنوان پایتخت همیشگی فرهنگی ایران زمین معرفی شود.
- در مقایسه با استان های دیگر بیشترین امامزاده ها و مراکز مذهبی کشور، در این استان قرار دارد.
- از نظر داشتن موزه ها، خانه ها و مدارس قدیمی استان فارس در سطح بسیار مطلوبی قرار دارد.
- مهمان نوازی و خون گرمی از جمله رفتارهای مثبت مردم این دیار است که یکی از مهم ترین عوامل جذب گردشگر به ویژه گردشگران خارجی به حساب می آید. روی خوش نشان دادن به افراد غریبه، مهم ترین اصل در جلب نظر گردشگران است. این موضوع به شدت مورد تأیید سازمان جهانی گردشگری بوده است.
- هنرمندان و معماران این استان با ذوق و سلیقهٔ خود آثاری را بر جای گذاشته اند که هرکدام در نوع خود بی نظیر و یا کم نظیر است و آوازهٔ هنر این هنرمندان در خارج از مرزهای ایران هم شنیده می شود شما حتماً در مورد ساخت بنای تاج محل یکی از بناهای تاریخی مشهور هندوستان توسط یک معمار شیرازی شنیده اید.
- بیشترین سهم دریاچه های کشور در یک استان متعلق به استان فارس است.
- تنوع آب و هوا و طبیعت زیبای فارس ظرفیت عظیمی را برای رونق طبیعت گردی در فارس ایجاد کرده است.
توان ها و جاذبه های گردشگری در این استان را می توان به دو دستهٔ کلی تقسیم کرد:
١ جاذبه های طبیعی: جاذبه های طبیعی در حقیقت همان جاذبه هایی اند که انسان در به وجود آوردن آنها دخالتی نداشته است. در استان زیبای ما جاذبه های طبیعی بسیار فراوان است؛ از آن جمله می توان به پدیده های زیر اشاره کرد:
دریاچه ها: بختگان، طشک نی ریز و کافتر که علاوه بر تأثیر مثبت بر آب و هوای محلی خود به دلیل داشتن اکوسیستم طبیعی و زیبا از مناطق گردشگری فارس محسوب می شود.
رودخانه ها: کر، شاپور، دالکی و قره آقاج که با سیراب کردن زمین های کشاورزی مجاور خود موجب رونق اقتصاد کشاورزی فارس شد و به اطراف خود طراوت و زیبایی بخشیده است.
آبشارها: مانند آبشارهای مارگون، تنگهٔ براق و استهبان که از مناظر دیدنی فارس محسوب می شود.
چشم ههای آب گرم: با داشتن ارزش درمانی، به ویژه در فصل بهار و تابستان گردشگران درمانی و تفریحی را جذب می کند.
ناهموار یها: ناهمواری ها و مناظر زمستان آن می تواند نیمهٔ شمالی فارس را به قطب گردشگری تبدیل نماید.
٢ جاذبه های انسانی: جاذبه های انسانی به جاذبه هایی گفته می شود که توسط انسان ها ساخته شده اند که عبارت است از: جاذبه های باستانی: که از ابتدا تا پایان حکومت ساسانیان در این استان به وجود آمده اند همچون تخت جمشید و نقش رجب و رستم در مرودشت، مقبرهٔ کوروش در پاسارگاد، شهر بیشاپور در کازرون، قلعهٔ دارابگرد در داراب و قلعهٔ دختر در فیروز آباد.
جاذب ههای تاریخی: همچون مجموعه های زندیه، مشیر و قوام در شیراز و فسا و داراب و خانه های قدیمی که به طور عمده از زمان قاجاریه در این استان به جای مانده اند و توسط سازمان میراث فرهنگی به ثبت رسیده اند و یا به موزه تبدیل شده اند؛ به عنوان نمونه، از خانهٔ ضیائیان در محلهٔ سنگ سیاه و در مجاورت آرامگاه سیبویه می توان نام برد که مجموعه ای زیبا شامل پنجاه تصویر از بزرگان دینی و اجتماعی بر دیوارهای این خانه و بر روی کاشی های رنگی منقوش شده است.
جاذبه های مذهبی: که جزو جاذبه های فرهنگی قلمداد شده و عبارت اند از: امامزاده ها، مساجد و مدارس تاریخی و تکیه ها و حسینیه ها مانند امامزاده سید شجاع الدین فراشبند و امامزاده اسماعیل فسا.
جاذبه های فرهنگی: سعدیه حافظیه سیبویه در شیراز و مقبرهٔ شیخ بیضاوی در سروستان.
جاذبه های تجاری و بازرگانی: رونق تجارت و بازرگانی از زمان های قدیم، باعث ایجاد بازارهای قدیمی در شهرستان های این استان شده است که در حال حاضر دیدار از آنها گردشگران زیادی را به سوی خود فرا می خواند همچون بازارهای قدیمی در لار، جهرم و بازار وکیل در شیراز.
گردشگری درمانی و سلامت: وجود بیمارستان های خصوصی و دولتی و دانشگاه علوم پزشکی که در حال حاضر مراجعان زیادی را از سایر استان ها و همچنین از کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس به خود اختصاص داده است جزو گردشگری درمانی محسوب می شود.
گردشگری تفریحی ورزشی: پارک های طبیعی، کوه های برافراشته مناسب کوهنوردی پیست های اسکی، باغ ها و تفرجگاه های متعدد ساعات زیبایی را در زندگی مردم فارس و گردشگران به خود اختصاص می دهد.
گردشگری اجتماعی و مردم شناسی: قدیمی ترین شکل زندگی اجداد ما کوچ نشینی بوده که هنوز هم در این استان رواج دارد، ساختار و آداب و رسوم و نحوه زندگی خاص آنها به ویژه در هنگام کوچ می تواند برای گردشگران اجتماعی و مردم شناسی مفید باشد.
گردشگری طبیعی علمی (ژئوتوریسم): دشت ارژن در ۶۰ کیلومتری غرب شیراز یکی از زیباترین پدیده های زمین شناسی جهان به شمار می رود، به گونه ای که اغلب زمین شناسان جهان علاقه مند بازدید از این مکان هستند.
فهرست جاذبه های گردشگری استان فارس به تفکیک شهر ها
آباده
جاذبۀ طبیعی: سد قوس ایزد خواست باغ های بهمن باغ های صغاد
جاذبۀ انسانی: قلعهٔ ایزد خواست قلعهٔ
نارنجی آثار قلعهٔ کهنه منزل شاه اسماعیل عمارت کلاه فرنگی قصر بهرام
کاروانسرای شاه عباس امامزاده سلطان ابراهیم
ارسنجان
جاذبۀ طبیعی: قلعهٔ برفگیر دال نشین (دل نشین آبگرم خیز چشمهٔ قهری جنگل بناب ارسنجان جنگل خلیل بیگ درخت چند هزار ساله)
جاذبۀ انسانی: مدرسهٔ سعیدیه شکفت ضحاک پیر صفا ایوان قدمگاه مسجد جامع ارسنجان
استهبان
جاذبۀ طبیعی: آبشار درب آسیاب استهبان باغستان های انجیر تنگه بردانه چشمه قصری و چشمه بکبک
جاذبۀ انسانی: قلعهٔ دختر در کوه بنارک قلعهٔ روبال آسیاب های آبی مسجد جامع امامزاده شهباز بازار قدیمی استهبان منزل مقدس استهبان
اقلید
جاذبۀ طبیعی: تنگ براق دریاچه کافتر قدمگاه سده چشمهٔ بالنگان چشمهٔ رسول اللّٰه و جنگل بصیران
جاذبۀ انسانی: سنگ نبشه تنگ براق تپهٔ نقاره خانه از دورهٔ ساسانیان امامزاده سید محمد
بوانات
جاذبۀ طبیعی: پارک حیات وحش توت سیاه گردشگاه چهل چشمه
جاذبۀ انسانی: پل سوریان امامزاده حمزه بقعهٔ محمد حنفیه مسجد جامع سوریان پیر کدویه
پاسارگاد
جاذبۀ طبیعی: جنگل سرپنیران سد سیبویه رودخانهٔ پلوار تنگهٔ پیرچوپان طبیعت کوهستانی
جاذبۀ انسانی:آرامگاه کوروش آرامگاه کمبوجیه زندان تخت سلیمان امامزاده حسین
جهرم
جاذبۀ طبیعی: آبگرم سیمکان چشمهٔ دوغوره آبشار خفر
جاذبۀ انسانی: مدرسهٔ خان مسجد جامع مقبرهٔ جاماسب حکیم قلعه گیری بازار قدیمی غار سنگ شکن امامزاده حمزه
خرم بید
جاذبۀ طبیعی: گردشگاه بیدستان گردشگاه منطقهٔ چنار گردشگاه قصر یعقوب غار روستای شهید آباد
جاذبۀ انسانی: امامزاده ابراهیم قصر بهرام گور کاروانسراهای قدیمی شهید آباد قلعه و حمام گرگی
خنج
جاذبۀ طبیعی: آبگرم چاکازما تنگ بیخویعه تنگ نارک غار چهل گزی سد میرشریف
جاذبۀ انسانی: مقبرهٔ شاه فخرالدین مقبرهٔ شیخ شعیب و قاضی حسن شیخ ابونجم خنج منارهٔ شیخ دانیال خنجی سردر مسجد جامع قدیمی
داراب
جاذبۀ طبیعی: چشمهٔ جونجون تنگ چک چک رستاق آبشار فدامی تنگ رمبای جنت شهر تنگ روبال تنگ کتویه تنگ رغض چشمهٔ شاپور
جاذبۀ انسانی: قصر آینه مسجد جامع نقش رستم مسجد سنگی آتشکدهٔ آذرجو دارابگرد قصر بهرام حمام سید صادق
رستم
جاذبۀ طبیعی: چشمهٔ تنگ گجستان تالاب سرآسیاب چشمهٔ مراسخون
جاذبۀ انسانی: آثار کورنگون، ایلامیان دا، ودور (مادر و دختر) درانزان شهر و کتیبه تل اشپید ( ١٥٠٠ ق م)
زرین دشت
جاذبۀ طبیعی: آبگرم تلی چو آبگرم درمو رودخانهٔ شرشر برکه سفید سد خسویه
جاذبۀ انسانی: قلعهٔ دژ میل نقاره خانه تل سفیدک امامزاده شاهزاده فضل اللّٰه امامزاده شاه علمدار قلعهٔ مزایجان امامزاده محمود خسویه
سپیدان
جاذبۀ طبیعی: پیست پولاد کف چله گاه چشمهٔ شش پیر تنگ تیز آب برم فیروز
جاذبۀ انسانی: امامزاده شاه ابوالفتح تپهٔ تل بیضا تپهٔ اشنان تپهٔ شاه قلعه
سروستان
جاذبۀ طبیعی: چشمهٔ آبگرم مهارلو تنگ غیبی چشمهٔ تزنگ باغ و چشمهٔ رباط تنگ خرمی پست چنار منطقهٔ قشقه
جاذبۀ انسانی: کاخ ساسانی بقعهٔ شیخ یوسف قلعهٔ انگشت گبری قلعهٔ برزو مقبرهٔ شیخ بیضاوی
شیراز
جاذبۀ طبیعی: مهارلو باغ عفیف آباد باغ ارم باغ دلگشا بند بهمن بر رودخانهٔ قره آغاج از دورهٔ ساسانیان هفت برم
جاذبۀ انسانی: خدایخانه در مسجد جامع عتیق
مجموعهٔ زندیه مجموعهٔ قوام مجموعهٔ مشیر سعدیه حافظیه باباکوهی
خواجوی کرمانی بازار، حمام و مسجد وکیل
فراشبند
جاذبۀ طبیعی: برم فرهاد رودخانهٔ دشت پلنگ چشمهٔ آبگرم دهرم دشت چنبر چشمهٔ نوجین
جاذبۀ انسانی: چهار طاقی های ساسانیان تپهٔ نقاره خانه تپهٔ گنبد امامزاده شهید سید محمد امامزاده علی حسین امامزاده سید شجاع
فسا
جاذبۀ طبیعی: گردشگاه میان جنگل منطقهٔ جنگلی بهشت کوثر گردشگاه چهل چشمه
جاذبۀ انسانی: امامزاده اسماعیل غارگبری تپه گلیان آتشکدهٔ ساسانیان قمپ آتشکده تل ضحاک
فیروزآباد
جاذبۀ طبیعی: باغ های گل میمند جنگل بکر و کمتر دست خورده سد تنگاب چشمهٔ آتشکده تنگهٔ خرقه
جاذبۀ انسانی: قلعهٔ دختر آتشکدهٔ اردشیر امامزاده خرقه حمام قدیمی گلشن
قیروکارزین
جاذبۀ طبیعی: چشمه و آبشار هفت آسیاب سد سلمان فارسی تنگ کارزین قنات های قدیمی آسیاب های قدیمی تنگ کارزین
جاذبۀ انسانی: ٤٨ امامزاده قلعه گبری نقش رستم مربوط به دورهٔ پارتیان شاهزاده ابوالقاسم سکه روان قلعه گبری
کازرون
جاذبۀ طبیعی: دریاچهٔ پریشان رودخانهٔ دالکی و شاپور چشمهٔ ساسان گردشگاه میان کتل با گوزن زرد ایرانی
جاذبۀ انسانی: بیشاپور سرمشهد پل آبگینه غار شاپور امامزاده سید حسین غار قبر مادر شاپور
لارستان
جاذبۀ طبیعی: کاخ و باغ نشاط لار گردشگاه هرمودلار رود شور لار (درمانی)
جاذبۀ انسانی: قلعهٔ تاریخی پرویز اوز قلعهٔ اژدها پیکر برج قبر مادر نادر بازار قیصریه امامزاده بریز پل عباسی
لامرد
جاذبۀ طبیعی: تنگ ترمان تنگ پدنو آبگرم لامرد تنگ رکن آباد
جاذبۀ انسانی: مجموعه تاریخی علی خانی بقعهٔ عفیف آباد زیارتگاه سید میراحمد حمام قدیمی اشکنان آتشکدهٔ ساسانیان (رکن آباد)
مهر
جاذبۀ طبیعی: تنگ مهر چک چک تنگ خله و توکلی تنگ خوزی تن صادره تنگ اهل شهر
جاذبۀ انسانی: شاه عمران شاه باقر و شاه سیه اللّه تمب زین حمام های قدیمی ستون های هخامنشی
مرودشت
جاذبۀ طبیعی: بهشت گمشدهٔ بند امیر سد درود زن چشمهٔ ابوالمهدی رود کر
جاذبۀ انسانی: تپهٔ ماد آباد در شمال شرق نی ریز تخت جمشید نقش رجب نقش رستم شهر استخر
ممسنی
جاذبۀ طبیعی: چشمهٔ آبگرم تنگ بوان چشمهٔ دیمه میل
جاذبۀ انسانی: میل اژدها (اشکانیان) نقش بهرام آتشکدهٔ اشکانیان
نی ریز
جاذبۀ طبیعی: دریاچهٔ طشک نرگس و بختگان درهٔ پلنگان
جاذبۀ انسانی: مسجد جامع کبیر ١٠٠٠ ساله نی ریز منزل هوشنگ خان فاتح و باق جاوید در نی ریز